مقدمه

بعد از کنفرانس دبلین (با موضوع آب و محیط زیست،1992) این شعار که آب بایستی به عنوان یک کالای اقتصادی در نظر گرفته شود مکرر مطرح شده است. هم چنین مطرح شد که اگر با منابع آب به طور صحیحی به عنوان یک کالای اقتصادی برخورد شود مسایل کمیابی آب، مصرف بی رویه و کاهش کیفیت آن حل خواهد شد. اگر آب به عنوان یک کالای اقتصادی در نظر گرفته شود در سه سطح می توان به کارایی اقتصادی در مصرف آن نگاه کرد. این سطوح شامل سطح مصرف کننده، حوضه و جهانی است. در تحقق چنین کارایی هایی عواملی مؤثر می باشند. برای مثال کارایی مصرف آب در سطح محلی را می توان با استفاده از سیاست قیمت گذاری آب و توسعه تکنولوژی آب اندوز افزایش داد. در سطح حوضه صحبت از ارزش آب در مصارف مختلف می باشد که در این راستا سیاست های کلان بیشتر موثر است. در سطح جهانی می توان از طریق تجارت آب مجازی بین مناطق کم آب و پر آب کارایی مصرف آب را افزایش داد.
کشورهای خشک و نیمه خشک می توانند با واردات کالاهای آب بر نظیر مواد غذایی، آبی را که برای تولید آن نیاز است را برای استفاده در سایر بخش ها حفظ کنند. انتقال آب حقیقی در حجم زیاد و در فاصله های طولانی به علت مشکلات انتقال و هزینه های بالای آن تقریبا غیر ممکن به نظر می رسد در این حالت تجارت مواد غذایی می تواند با انتقال مجازی حجم عظیمی از آب به عنوان همگون سازی توزیع ناهمگون منابع آب به حساب آورده شود. کشورهای کم آب می توانند با دخالت دادن تجارت آب مجازی در سیاست های آبی علاوه براینکه میزان دسترسی خود را به منابع آب جهانی افزایش می دهند از افزایش فشار بر منابع محدود خود نیز بکاهند. واردات مواد غذایی به منظور استفاده از منبع تجارت آب مجازی بخش های اقتصادی، اجتماعی و محیط زیست یک کشور را تحت تاثیر قرار می دهد و با امنیت غذایی و فرهنگ کشور ارتباط مستقیم دارد. کشورهای کم آب می توانند با توجه به شرایط ظرفیت ها و نیازهای داخلی و هم چنین ملاحظات امنیت غذایی خود نقطه بهینه ای را برای میزان واردات مواد غذایی به کشور بیابند.

خطر بروز بحران آب در ایران

کشور ما به دلیل واقع شدن در اقلیم خشک و نیمه خشک و همچنین با رشد روز افزون مصارف آب، در سال های آتی با خطر بروز بحران آب مواجه می باشد. لذا برای مقابله با آن می بایست نسبت به انواع مصرف آب با حساسیت بیشتری برخورد شود. از جمله این مصارف آب مجازی است. امروزه با توجه به کمیابی آب در ایران، مفهوم آب مجازی یکی از موضوعات مهم در مدیریت منابع آب به شمار می رود. ایران به عنوان کشوری با اقلیم خشک و نیمه خشک بیش از 94% منابع آب خود را در بخش کشاورزی به کار می گیرد. این سهم بخش کشاورزی را به عنوان مصرف کننده عمده آب مطرح می سازد.

آب مجازی

آب مجازی : حجم آب مورد نیاز برای تولید کالا یا خدمت تعریف می شود (Allen, 1998). آبی که در فرایند تولید کالاها بکار می رود آب مجازی نامیده می شود که بخشی از آن نیز در محصول نگه داشته شده است. آب مجازی که در یک محصول خاص وجود دارد عبارت از حجم آب استفاده شده در فرایند تولید آن محصول می باشد. آب مجازی نه تنها در کالای کشاورزی بلکه در کالاهای صنعتی و خدمات نیز وجود دارد. با این حال در بیشتر مطالعات به تعیین مقدار آب مجازی در محصولات زراعی توجه شده است. آب مجازی که در محصولات زراعی وجود دارد بسته به شرایط آب و هوایی متفاوت است. آب مجازی محصولات کشاورزی به مقدار ابی اطلاق می شود که در طول فرایند رشد و تولید محصول مورد استفاده قرار گرفته و به تعبیری در محصول جاسازی می گردد. از این رو جا به جایی و تجارت تولیدات کشاورزی از محل تولید به مناطق مختلف داخلی و خارجی همراه با تجارت آب مجازی در سطح ملی و بین المللی است. آب مجازی به عنوان یکی از شاخص های ارزیابی بهره وری آب، مفهوم تازه ای است که در سال های اخیر نظر برنامه ریزان و صاحب نظران علوم آب را به خود جلب نموده و در سطوح مختلف منطقه ای، ملی و بین المللی مورد توجه قرار گرفته است. امروزه با توجه به دیدگاه مدیریت جامع منابع آب، استفاده از مفهوم آب مجازی می تواند در فرایند مدیریت و تخصیص منابع محدود آب نقش بسزایی ایفا نماید (منتظر و همکاران، 1388). امروزه مفهوم آب مجازی به موضوعی چند بعدی تبدیل شده است. مدارک بسیاری وجود دارد که استفاده و تغییر سیستم های آب، جدا از استفاده زمین (Foley et al, 2005)، برنامه ریزی جزئی (Mitchell, 2005)، مدیریت خاک (Syvitski et al., 2005)، تغییرات آب و هوایی (Arnell, 1999)، توسعه جمعیتی (Vörösmarty et al., 2000)، توليد و مصرف اقتصادي (Duarte et al, 2002)، سلامت عمومی (WHO, 2005)، مدیریت زیست محیطی (Postel et al., 1996)، سیاست های تجاری (Allen, 2001)، تعاونی های توسعه (World Bank, 2004) و امنیت ملی (OECD, 2003; WMO et al, 2006) درک نخواهد شد.

تقسیم بندی آب مجازی

کشاورزی دیم از آب سبز (رطوبت خاک در مناطق غیر اشباع) حاصل از بارندگی تغذیه می کند در حالیکه کشاورزی آبی از آب آبی (آب سطحی و زیرزمینی) مهار شده که به زمین های کشاورزی هدایت می شود سیراب می گردد. با توجه به نقش این دو در تولید مواد غذایی می توان گفت که منشا آب مجازی آب آبی و آب سبز است. برا این اساس می توان آب مجازی را به آب مجازی آبی و سبز تقسیم بندی نمود. بهره برداری از آب آبی به دلیل نیاز به شبکه های انتقال و توزیع آب بسیار گران تر از آب سبز است اما همین قابلیت انتقال و توزیع مدیریت آن را ساده تر کرده و گزینه های بهره برداری از آن را (کشاورزی، صنعتی و خانگی) افزایش داده است در حالیکه تنها راه بهره برداری از آب سبز تولید محصولات دیم می باشد. در سال های اخیر با ظهور مفهوم آب مجازی و درک نقش تجارت مواد غذایی در توزیع مجدد منابع آب و شناسایی استعداد مناطق در تولید محصولات با شاخص های کمی جدید، مدیریت آب سبز آسانتر شده و بر بهره برداری بهینه از آن تاکید می شود.

تجارت آب مجازی

وقتی کالاها به بازارهای جهانی وارد می شوند تجارت آب مجازی اتفاق می افتد. انتظار می رود که تجارت آب مجازی مصرف آب را در سطح ملی و بین المللی به دلیل استفاده کاراتر و تخصصی تر از آب کاهش دهد. . اگر کشوری محصولات آب بر به کشور دیگر صادر کند در واقع به این کشور آب مجازی صادر کرده است. از این طریق بعضی کشورها به کشورهای دیگر در برطرف کردن نیاز آبی آن ها کمک می کنند. برای مثال برای تولید یک کیلوگرم غله تحت کشت دیم و شرایط آب و هوایی مناسب، 1 تا 2 مترمکعب آب مورد نیاز است. برای تولید همین غله در شرایط آب و هوایی خشک و نامناسب (درجه حرارت و تبخیر و تعرق بالا) حدود 3 تا 4 متر مکعب آب مورد نیاز است. برای کشورهایی که کم آب هستند رسیدن به امنیت آبی از طریق وارد کردن محصولات آب بر به جای تولید تمام نیاز داخلی در داخل می تواند امری جاذب و مطلوب باشد. بر عکس کشورهایی که از لحاظ منابع آب غنی هستند می توانند از منابع آب فراوان خود با تولید محصولات آب بر برای صادرات سود ببرند. کشورهای دارای تنش آبی زمانی می توانند وضعیت خود را ارتقا دهند که مبادله آب مجازی به حساب آورده شود و می توان با در نظر گرفتن مبادله آب مجازی شاخص کم آبی مناسب تری را ارزیابی نمود. با افزودن مقدار ناچیز واردات آب مجازی به منابع آب یک کشور ممکن است آن کشور وضعیت تنش آبی را ارتقا دهد یا حتی برطرف سازد. بر اساس نظریه مزیت نسبی، کشورها می توانند از مبادله کردن منتفع شوند مشروط به اینکه بر تولید کالاها و خدماتی متمرکز شوند یا تخصص پیدا کنند که از مزیت نسبی برای تولید آن ها برخوردارند و کالاها و خدماتی را که در مورد آن ها فاقد مزیت نسبی هستند وارد کنند. پیامدهای مثبت و منفی مبادله آب مجازی باید سنجیده شود که یکی از آن ها هزینه فرصت آب مورد استفاده می باشد. بدین ترتیب ممکن است برخی از جریان های مبادله سودمندتر از جریان های دیگر باشد، صرفا به این دلیل که هزینه فرصت آبی که صرفه جویی می شود بیشتر است (دهقانپور و بخشوده، 1387). . نوع دیگر مبادله آب بین کشورهای پرآب و کم آب مبادله آب حقیقی است اما این مبادله به دلیل بعد مسافت و هزینه های بالای انتقال عملا غیر ممکن است ولی تجارت کالای آب بر (تجارت آب مجازی) امری ممکن می باشد. تجارت آب مجازی بین کشورها و حتی قاره ها می تواند به عنوان ابزاری در جهت بهبود کارایی مصرف آب در سطح جهانی و رسیدن کشورهای کم آب به امنیت آبی استفاده شود.

مزایای تجارت آب مجازی

1-حفظ آب ملی و جهانی :
بسیاری از کشورهای خشک و نیمه خشک با واردات مواد غذایی، بخشی از آبی را که برای تولید داخلی محصولات نیاز است را برای استفاده در سایر مصارف حفظ می کنند. به عنوان مثال مصر در سال 1995، 7/5 میلیون تن انواع غلات وارد کرده، تولید این مقدار غلات در مصر 9/9 کیلومتر مربع آب نیاز دارد. در همین سال ژاپن با واردات 27 میلیون تن غلات 37 کیلو متر مربع از منابع آب داخلی خود را حفظ کرده است. اگر تولید محصولات در کشورهای صادر کننده نسبت به کشورهای وارد کننده آب کمتری نیاز داشته باشد صرفه جویی در آب جهانی صورت می گیرد.

2- ملاحظات اقتصادی و اجتماعی:
در نظر گرفتن منابع آب، زمین، نیروی کار و سرمایه می تواند ارزیابی مناسبی از مزیت نسبی کشور در تولید محصولات بدهد. کشوری که با کمبود چند تا از این عوامل مواجه است تمرکز بر روی واردات آب بر نمی تواند همه اهداف اقتصادی و اجتماعی این تجارت را تامین نماید. در تجارت درون کشوری آب مجازی می توان با استفاده از شبکه های مجازی آب بسیاری از نیازهای آبی و غذایی مناطق را مرتفع ساخت با این طریق می توان بخشی از هزینه های کلان ساخت و توسعه زیر ساخت ها را در راستای بهره برداری بهینه از فرصت های ایجاد شده و عوامل رها شده سرمایه گذاری نمود. افزایش تولید ناخالص داخلی، استفاده کارامد از منابع طبیعی، توسعه رفاه اجتماعی و جهت دهی سیاست ها در راستای تامین نیازهای آیندگان از مزایای این تجارت است. در تحقیقات تجارت آب مجازی آب برای کشورهای کم آب یک منبع استراتژیک به شمار می رود که باید با حفظ آن برای تولید محصولات کلیدی و سرمایه گذاری در بخش های اقتصادی در تخصیص و استفاده بهینه از آن کوشید.

3- تجارت آب مجازی و امنیت غذایی :
امنیت غذایی: اطمینان از دسترسی فیزیکی و اقتصادی به غذای اصلی مورد نیاز برای همه مردم (FAO). کمبود منابع آبی، رشد سریع جمعیت و نیاز به منابع هنگفت مالی برای توسعه زیر ساخت ها برای تامین غذا در طولانی مدت کشورها را مجبور ساخته که در جستجوی روش های متنوعی جهت تامین امنیت غذایی خود باشند.
منافع زیست محیطی، فرصت ایجاد شده برای انجام سرمایه گذاری های زود بازده اقتصادی و گسترش رفاه اجتماعی از مزایای توسعه تجارت آب مجازی برای کشورهای وارد کننده است.

عوامل مؤثر بر حجم تجارت آب

قابليت سازگاري

(Liehr (2006 قابليت سازگاري را چنين تعريف كرده است پتانسيل جامعه (سيستم اجتماعي - اكولوژيكی) براي تعديل ساختارهاي خود شكل يافته و پويايي اش به منظور از عهده فشار برآمدن، كه به معناي حفظ پايداري يكپارچگي اش مي باشد. در اينجا، اين به فشار آمده توسط مفهوم آب مجازي با توجه به مفهوم استراتژيك بر مي گردد. (Liehr (2006 نشان داده است كه هر چه كشورها به لحاظ ساختارهاي مرتبط با آب پيشرفته باشند، مخاطرات ناشي از بكارگيري استراتژي آب مجازي براي اين گروه از كشورها كمتر خواهد بود. كشورها از تجارت كالاها اهداف متنوعي را نظير تأمين امنيت غذايي، تامين ماده خام و برآورده كردن مازاد تقاضاي داخل دنبال مي كنند. در حالي كه توجه صرف به تجارت آب مجازي موارد ديگري نظير وجود تنوع زيستي و گونه هاي گياهي و جانوري بومي و ساختارهاي اشتغال نواحي روستايي را برهم ميزند. تجارت آب مجازي تا اندازه اي وابسته به الگوي مصرف داخل از نظر آب و كالاهاست، هرچه كشورها توسعه يافته تر باشند، به تعديلات كمتر احتياج داشته و اثرات منفي مانند تعديل الگوي مصرفي و اصلاحات در اين كشورها با تبعات منفي كمتري صورت مي گيرد.

شاخصهايي براي ارزيابي قابليت سازگاري

به منظور ارزيابي درجه توسعه ساختارهاي اقتصادي، اجتماعي، نهادي و زيست محيطي Liehr, 2006 معيارهاي زير را پيشنهاد كرده است.
1- وضعيت توسعه اقتصادي: اشتغال براساس فعاليتهاي اقتصادي (كشاورزي، صنعت، خدمات)، رشد و ساختار ستاده ها، براساس فعاليتهاي اقتصادي، ستاده كشاورزي (زراعي، غذا، دام)، شاخص زيرساخت ها(جاده ها، دسترسي به تسهيلات فاضلاب و آب شرب)، صادرات فناوريهاي برتر
2- وضعيت توسعه اجتماعي: ضريب جيني، باسوادي، نرخ نامنويسي، ( شاخص برتري جنسيت)، مهاجرت روستا به شهر ، شاخص دانش، GDI (شاخص برتری جنسیت) ، نرخ فقر شهري، نرخ فقر روستايي
3- وضعيت توسعه زيست محيطي: رشد و تراكم جمعيت، نرخ استفاده از زمينهاي قابل كشت بالقوه/ الگوي استفاده زمين، آلودگي، وابستگي واردات آب، عرضه بهينه آب، آسيب پذيري بشر ناشي از بدترشدن يا بيماريهاي زيست محيطي
4- وضعيت توسعه نهادي: اندازه گيري فساد، اندازه گيري دموكراسي، مشاركت، شاخص حاكميت شهري، آب و حاكميت زيست محيطي، شاخص حاكميت زيست محيطي زیر شاخصی از EPI (شاخص عملكرد زيست محيطي) (باغستانی و همکاران، 1389).

عوامل موثر بر تجارت آب مجازی در بخش کشاورزی

عوامل موثر بر تجارت آب مجازي را مي توان به دو دسته كلي، عوامل قابل كنترل و عوامل غير كنترل تقسيم كرد. عوامل مؤثر بر نياز آبي گياه متوسط حداقل دما، متوسط حداكثر دما، سرعت باد، تعداد ساعات آفتابي، ميزان بارندگي، تبخير و تعرق پتانسيل گياه، ضرایب گياهي و تبخير و تعرق گياه، جزو عوامل غير قابل كنترل مي باشد. در حالي كه عواملي نظير عملكرد گياه، عملكرد تجارت محصولات كشاورزي از عواملي هستند كه قابل كنترل می باشند.
متغيرهايي نظير متوسط درآمد، جمعيت، ارزش افزوده كشاورزي، سطح فارياب و صادرات كالاها و خدمات اثر معني داري بر واريانس آب مجازي دارند.

فاکتورهای مؤثر بر موفقیت تجارت آب مجازی

از آن رو كه هرچه كشورها به لحاظ ساختار اجتماعي مرتبط با آب كمتر توسعه يافته باشند، خطر ناشي از تجارت آب مجازي براي اين كشورها بيشتر خواهد بود، توجه به زيرساختها، تصفيه و استفاده از پسماندهاي آب، بالابردن راندمان آبياري با استفاده از سيستمهاي آبياري باراني، توجه به تاريخ كاشت و وضعيت بارندگي نواحي به منظور بهره برداري بيشتر از آب سبز، توجه به مفهوم مزيت نسبي با در نظر گرفتن قيمت اقتصادي و اجتماعي آب پيشنهاد مي شود.

محاسبه نياز آبي گياهان زراعي نشان داد كه محصولاتي وجود دارند كه نياز آبي بالايي دارند، اما به سبب عملكرد بالاي توليدشان، تقاضاي ويژه آب كمتري داشته باشند. از اين رو پيشنهاد مي شود تا با افزايش عملكرد توليد محصولات، ضمن بهبود كارايي توليد، كارايي استفاده نهاده آب نيز بهبود يافته و تقاضاي ويژه آب محصولات، به ويژه محصولات صادراتي كاهش يابد تا خروج آب از كشور در قالب صادرات آب مجازي كاهش يابد. همچنين نتايج محاسبه تقاضاي ويژه آب نشان ميدهند كه محصولات صادر شده، تقاضاي ويژه آب بيشتري نسبت به محصولات وارد شده داشته اند. به عبارت ديگر الگوي صادرات كشاورزي طي سالهاي مورد بررسي به سمت صادرات محصولات آب بر بوده است. همچنين نتايج نشان مي دهند كه در شرايط حجم برابر تجارت، صادرات آب مجازي چندين برابر واردات آن خواهد بود. اين امر از موارد قابل تأمل در تعيين الگوي تجارت آب مجازي است.

بررسی وضعیت کنونی تجارت آب مجازی

واردات خالص آب مجازی به ترکیب محصولات صادراتی و وارداتی کشور بستگی دارد. با توجه به رابطه واردات خالص آب مجازی (واردات ناخالص آب مجازی منهای صادرات ناخالص آب مجازی) و با توجه به الگوی واردات محصولات کشاورزی کشور اگر هدف حداکثر شدن واردات آب مجازی باشد به این معنی است که در داخل، سطح زیر کشت محصولات وارداتی کاهش و محصولات صادراتی (آن مقدار که برای صادرات به کار گرفته می شود) به صفر برسد. به بیان دیگر بهترین حالت زمانی روی می دهد که واردات ناخالص آب مجازی برابر با واردات خالص آب مجازی شود (صبوحی و سلطانی، 1386). تجارت آب مجازی یک معیار و ابزار اساسی در محاسبه مصرف واقعی آب یک کشور می باشد. تجارت آب مجازی در طی 40 سال اخیر به طور دائم در حال افزایش بوده است. در حدود 15% آب مورد مصرف در جهان به صورت آب مجازی در حال صادرات است. بنابراین تجارت محصولات کشاورزی جزء اصلی تجارت آب مجازی است. 67% تجارت آب مجازی در جهان مرتبط با تجارت جهانی محصولات زراعی و 23% تجارت آن مرتبط با محصولات دامی و محصولات وابسته بوده و فقط 10% مرتبط با محصولات صنعتی است. در طی سال های 1995 الی 1999 گندم به تنهایی 30% حجم تجارت آب مجازی بین کشورها را در جهان به خود اختصاص داده و به دنبال آن سویا و برنج به ترتیب بالاتر از 17% و 15% قرار دارد. پیامدهای مثبت و منفی مبادله آب مجازی باید سنجیده شود که یکی از آن ها هزینه فرصت آب مورد استفاده می باشد (دهقانپور و بخشوده، 1387). مناطقی که در جهان صادر کننده عمده آب مجازی هستند عبارتند از : آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی، کشورهای آ. س. آن، و آسیای جنوب شرقی. مناطق عمده وارد کننده آب مجازی نیز شامل مناطق آسیای جنوبی و مرکزی، غرب اروپا، آفریقای شمالی و خاورمیانه می باشد.

ظرفیت ها و کاربرد تجارت آب مجازی در ایران

بنابر پیش بینی های انجام شده جمعیت ایران تا سال 1400 به مرز 100 میلیون نفر خواهد رسید که کاهش شدید سرانه متوسط منابع آبی در دسترس را به همراه خواهد داشت. تامین نیازهای آبی و غذایی این جمعیت، خود کفایی در تولید گندم و خود اتکایی در تولید برخی محصولات استراتژیک، سرمایه گذاری های عظیمی را در احداث طرح های زیربنایی آبی طلب می کند. از طرفی نیاز به توسعه صنعتی، کاهش فقر، ایجاد اشتغال و احداث زیر ساخت های اقتصادی جهت رسیدن به حداقل شاخص های اقتصادی و اجتماعی و حرکت همگام با قافله اقتصاد جهانی، تامین نیازهای مالی را با مشکلات عمده ای مواجه می کند. مصرف بالای آب در بخش کشاورزی (بیش از 90% آب های شیرین) و راندمان پایین آبیاری به خوبی نشان دهنده نیاز به توسعه بیشتر این بخش در کشور است. استفاده از آب های غیر متعارف خصوصا آب مجازی در سال های اخیر توجه مدیران منابع آب را به خود جلب کرده است. پتانسیل عظیمی که در این بخش وجود دارد می تواند بسیاری از مشکلات آبی را با صرف هزینه های کمتر و در زمان کوتاه تر حل کند. اما قبل از وارد نمودن آن در سیاست های آبی کشور انجام مطالعات همه جانبه و بررسی پتانسیل آن در ایران با توجه به شرایط و ظرفیت های کشور ضروری است. و با توجه به این، کشور با الگوی واردات – صادرات کنونی محصولات کشاورزی وارد کننده خالص آب مجازی می باشد.
آمارها نشان می دهد ایران در فاصله سال های 2001-1997 با واردات انواع محصولات کشاورزی سالانه از مصرف 37 کیلومتر مربع آب که برای تولید همان محصولات در داخل نیاز داشته خودداری کرده است. آمارهای دقیق تر نشان می دهد که تولید انواع غلات وارد شده توسط ایران در سال 1995 نیازمند 26/5 کیلومترمربع از منابع آب داخلی بوده است که در صورت تولید این محصولات در داخل 8/27 کیلومترمربع آن از طریق آب های تنظیم شده تامین می شده است در حالیکه تولید این غلات در کشورهای صادرکننده 10/64 کیلومترمربع آب مصرف کرده که 4/39 کیلومترمربع آن از طریق آب تنظیم شده بوده است از این رو ایران با این تجارت 15.86 کیلومتر مربع مصرف آب جهانی را کاهش داده است. هم چنین پیش بینی می شود ایران در سال 2025 با واردات 11/36 میلیون تن انواع غلات از مصرف 47/27 کیلومترمربع از منابع آب خود اجتناب می کند که در صورت تولید داخل این غلات 27/72 کیلومترمربع آن از طریق آب های تنظیم شده برای آبیاری زمین های کشاورزی تامین خواهد شد. ایران در سال های گذشته همواره جز وارد کنندگان بزرگ آب مجازی بوده است و پیش بینی می شود این روند ادامه خواهد داشت. اما هنوز واردات مواد غذایی با هدف تجارت آب مجازی در ایران صورت نمی گیرد. در صورتیکه می توان با استفاده از الگوهای جدید برای ارزیابی جایگاه کشور از نظر مزیت نسبی در تولید محصولات کشاورزی و تغییر برخی از سیاست های واردات و صادرات مواد غذایی با طرح برنامه های بلند مدت و کوتاه مدت در چهارچوب منافع ملی علاوه بر رعایت اصول امنیت غذایی منافع حاصل از آن را در بخش های دیگر سرمایه گذاری کرد.
تجارت درون کشوری آب مجازی با توجه به توزیع بسیار ناهمگن منابع آبی در سطح کشور می تواند با صرف هزینه های کمتر بخش عمده ای از مشکلات در بخش توزیع آب را حل کند. این تجارت با استفاده بهینه از منابع و ظرفیت های داخلی می تواند از مصرف آب ملی بکاهد و میزان تولید محصولات کشاورزی را افزایش دهد. با توجه به اینکه رشد جمعیت، صنعتی شدن و نیاز به آب و غذای بیشتر، کشور را برای تامین نیازها در طولانی مدت با مشکل مواجه می سازد، اولین و بهترین راه حل برای تامین این نیازها، استفاده صحیح و بهینه از ظرفیت های داخل است.
یافته ها نشان می دهد که سال های مورد بررسی در ایران تراز تجارت آب مجازی منفی و ایران به وارد کننده آب مجازی تبدیل گردیده است. واردات آب مجازی به عنوان ابزاری برای کاهش فشار بر منابع داخلی آب می باشد که می تواند برای کشورهای کم آب جذاب باشد (Zehnder et al, 2003).
باغستانی و مهرابی بشرآبادی روشی برای کمی کردن و ارزیابی آب نهفته در صادرات و واردات محصولات کشاورزی ایران طی سال های 1382-1380 ارائه نموده اند. محاسبات نشان داد واردات آب مجازی از 176 میلیارد متر مکعب در سال 1380 به 127 میلیارد متر مکعب در سال 1382 کاهش یافته است. همچنین صادرات آب مجازی از 15 میلیارد متر مکعب در سال 1380 به 20/9 میلیارد متر مکعب در سال 1382 افزایش یافته است. بررسی خالص واردات آب مجازی نیز نشان داد که میزان آن از 160/96 در سال 1380 به 106.8 در سال 82 کاهش یافته است (منتظر و همکاران، 1388).

نیازمندی های مطالعاتی

1- درون کشوری
الف) مطالعات، انجام محاسبات کمی، بررسی پتانسیل و شفاف سازی وضعیت موجود از دیدگاه تجارت آب مجازی
ب) ارائه الگوها و بررسی اثرات توسعه هدفمند تجارت درون کشوری آب مجازی
2- بین المللی
3- مشترک

منابع

باغستانی، ع.، ا، مهرابی بشرآبادی، ح، زارع مهرجردی، م.، ر، شرافتمند، ح، کاربرد مفهوم آب مجازی در مدیریت منابع آب ایران، بهار 1389.

دهقانپور، ح، بخشوده، م، بررسی جنبه های محدودکننده تجارت آب مجازی در منطقه مرودشت، مجله علوم و صنایع کشاورزی، ویژه اقتصاد و توسعه کشاورزی، 1387.

صبوحی، م، سلطانی، غ،. ر، بهینه سازی الگوهای کشت در سطح حوضه آبریز با تاکید بر منافع اجتماعی و واردات خالص آب مجازی : مطالعه موردی منطقه خراسان، علوم و فنون کشا.رزی و منابع طبیعی، بهار 1387.

منتظر، ع.، ا، زادباقر، ا، حیدری، ن، توسعه مدل ارزیابی آب مجازی شبکه های آبیاری با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی، نشریه آب و خاک (علوم و صنایع کشاورزی)، زمستان 1388.