مسئله آب و مدیریت آن در سال های اخیر به شدت مورد توجه قرار گرفته است. افزایش روز افزون جمعیت و گسترش فعالیت های کشاورزی و صنعتی و وقوع خشکسالی های پی در پی در اکثر کشورهای واقع در کمربند مناطق خشک منجر به تشدید بحران آب به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک نظیر ایران شده است. بنابراین مدیریت بحران آب و برنامه ریزی برای استفاده از منابع آب از اولویت بالایی برخوردار می باشد. در این راستا منابع آب متعارف محدود بوده و افزایش تقاضا و بهره برداری از منابع آب منجر به وارد آمدن فشار به منابع موجود می شود. چنانکه بحران آب بزرگترین چالش پیش روی کشورمان می باشد.

یکی از راهکارهـاي اصـلی بـراي مقابلـه بـا مسأله ي بحران آب، کاربرد زنجیره اي آب متناسب با تغییر کیفیت آن در بخش هاي متنوع مصرف مـی باشـد . راه حـل دیگـر ، اسـتفاده ي بهینـه از آب هـاي متعـارف و نامتعـارف موجود و کاربرد سیستم هاي آبیـاري کـارا بـا بـازده ی بـالا می باشد (بخردی پور و قاسمیه، 1390).

برخی از علـل افزایش محدودیت هاي پیش رو در زمینه آب در سطح کشور را می توان در موارد زیر جستجو کرد :

• رشد جمعیت
• تشدید رقابت بین نیازمندي هاي آبی بخش هاي مختلف (کشاورزي، صنعت و شرب)
• محدودیت منابع آب تجدید شونده و کاهش شاخص سرانه آب
• افزایش مصرف سرانه آب ناشی از ارتقای فرهنگ بهداشتی جامعه
• تشدید رقابت بین نیازمندي هاي آبی بخش هاي مختلف (کشاورزي، صنعت و شرب)
• عدم تناسب توسعه و استقرار مراکز جمعیتی و صنعتی با پتانسیل منابع آب تجدید شونده
• بحران ناشی از خشکسالی ها
• کاهش کمی و کیفی منابع آب زیرزمینی به علت برداشت بی رویه
• تغییرات اقلیمی و نوسانات جوي
• روند رو به رشد آلودگی منابع آب ناشی از بخش هاي مختلف کشاورزي و صنعتی

با وجود محدودیت هاي فوق می توان با در نظرگرفتن تمهیداتی، از جمله موارد زیر، به بهبود وضعیت کمک کرد:

• توجه به آمایش سرزمین در توسعه مراکز جمعیتی و استقرار صنایع با تاکید بر پتانسیل منابع آب کشور
• توجه به تجارت آب مجازي
• توجه ویژه به استفاده از منابع آب نامتعارف و مخصوصا پساب تصفیه شده که با توجه به افزایش جمعیـت حجـم آن رو به تزاید است (عابدی کوپایی، 1389).

انواع آب های متعارف:

نزولات جوی، آب های سطحي، آب های زیرزمیني

آب نامتعارف

منابع آبی نامتعـار ف بـه آن دسـته از آب هـایی اطـلاق می شود که از آن ها به صورت معمول نمی توان استفاده کـرد و بـرا ي بـه کـارگیري آن هـا نیـاز بـه اعمـال سیاسـت هـاي مدیریتی و حفـاظتی ویـژه مـی باشـد . در اکثـر کشـورها ي خشک و نیمه خشک جهان مثل ایران منـابع آبـی روز بـه روز کمیاب تر می شوند، لذا اسـتفاده از آب هـا ي نامتعـارف ضروري به نظر میرسد (فولادمند، 1388).

انواع آب های نامتعارف:

• آب های شور ولب شور
• آب های فسیلي
• زه آب
• پساب یا فاضلاب كشاورزی، صنعتی، خانگي و شهری.

آب های شور و لب شور

هفتاد درصد از مساحت کره زمین از آب پوشیده شده ولی آب اقیانوس ها و دریاها با در بر داشتن حدود 5/3 درصد وزنی املاح مختلف براي استفاده مستقیم در کاربردهاي شرب ، بهداشتی ، کشاورزي و صنعتی مناسب نمی باشند.

همچنین با توجه به اینکه آب هاي زیر زمینی در سطح کشور تنها منبع آب موجود در بسیاري از نقاط می باشند استفاده بی رویه از این منابع افت چشمگیري را در سطح سفره هاي زیر زمینی ایجاد نموده است. این افت چشمگیر، شور شدن سطح سفره ها را نیز به همراه داشته است به گونه اي که در بسیاري از نقاط علی الخصوص استان هاي مرکزي کشور آب بسیاري از چاه ها بدلیل شورشدن قابلیت استفاده ندارد (حیدري، 1385).

با توجه به مطالب فوق و نظر به محدودیت ذخایر آب شیرین در کشورمان لزوم استفاده از آب های شور و لب شور در بخش کشاورزی که بیشترین مصرف کننده منابع آب موجود می باشد بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است.

شوري آب در کشاورزي نه تنها خود کاهش شدید عملکرد محصول را به دنبال دارد بلکه به مرور زمان سبب سمیت گیاه، شور و سدیمی شدن خاك و از بین رفتن آن می شود (آقاخانی و همکاران، 1392). توجه به مشکلات موجود نشان می دهد که شوري زدایی آب امروز به عنوان یک ضرورت در کشاورزي کشور مطرح است.

روشهاي عمده شوري زدایی در دنیا

سه روش عمده شوري زدایی در سطح دنیا به صورت زیر است:

• اولین تکنیک شوري زدایی که توسعه پیدا کرد روش گرمایی بود که در آن ابتدا آب شور به بخار تبدیل می شود و در ادامه، بخار توسط میعان به آب خالص تبدیل می شود.
• تکنیک دوم شوري زدایی، روش غشا (ممبران) بود. در این روش استفاده از ممبران ها سبب می شود تا آب و املاح از هم جدا شوند.
• تکنیک سوم در شوري زدایی، روش شیمیایی است. این فرایند نسبت به دو روش قبلی تنوع بسیار بیشتري دارد. از جمله مهمترین روش هاي شوري زدایی شیمیایی می توان به تبادل یون، استخراج مایع - مایع، رسوب زدایی و استخراج گاز- مایع اشاره کرد (آقاخانی و همکاران، 1392).

شوري زدایی جهت مصارف آب در بخش کشاورزي

کاربرد آب شیرین کن ها جهت مصارف شرب اجتناب ناپذیر یوده و در مورد صنعت در برخی موارد اجتناب ناپذیر و در برخی موارد دیگر توجیه اقتصادي دارد. اما در مورد کاربرد این سیستم ها در کشاورزي ملاحظات خاصی مانند توجیه اقتصادي و مشکلات جانبی ناشی از کاربرد آب شیرین کن باید مورد توجه قرار گیرد. آب هاي لب شور را می توان با استفاده از آبشویی خاك و زهکشی و کنترل شوري خاك در محیط ریشه تا حدودي براي کشاورزي استفاده کرد. اما در مناطقی که آب هاي شور تنها منبع مورد استفاده براي کشاورزي است یک شوري زدایی اولیه مورد نیاز است. اگر چه 100 درصد آب مورد نیاز براي صنعت و شرب در کشورهاي قطر و کویت و 40 درصد آب مورد نیاز براي مصارف شرب و صنعت در کشورهاي بحرین، عمان، عربستان و امارات توسط آب شیرین کن ها تولید می شود، اما استفاده از آب شیرین کن ها در این کشورها براي کشاورزي به علت عدم توجیه اقتصادي محدود است. 

کاربرد روش های شوریی زدایی در کشاورزي با محدودیت هاي زیادي روبرو می باشد که از جمله آنها هزینه روش انتخابی و مساله تولید پساب است. در مبحث هزینه ها اشاره به این نکته ضروري است که هر چه میزان ظرفیت سیستم بالاتر باشد هزینه روش کمتر خواهد شد. اما متاسفانه در مبحث کشاورزي در کشور از آنجا که قسمت اعظم کشاورزي کشور خرده مالکیت می باشد لذا عملا کاربرد روش هاي فعلی شوري زدایی با توجه به مقیاس کوچک اکثر اراضی کشور هزینه هاي بالایی را به همراه خواهد داشت. از طرف دیگر از آنجا که قسمت اعظم کشور آب مورد نیاز کشاورزي خود را از منابع آب زیر زمینی بدست می آورند لذا عملا تبدیل شدن بخشی از این آب به پساب نیز مخالفت هاي زیادي را بین کشاورزان ایجاد خواهد کرد. بنابراین ضروري است تا اولا مطالعات کاملی در زمینه کاهش هزینه روش هاي شوري زدایی با توجه به پتانسیل کشور صورت گیرد و از طرف دیگر سعی شود تا مشکل پساب شور این روش ها نیز به صورت موثري حل گردد تا این روش ها قابلیت کاربرد در بخش کشاورزي کشور را داشته باشند (آقاخانی و همکاران، 1392).

در حال حاضر در این رابطـه، راهکارهـاي متفـاوتی جهـت افـزایش تولیدات کشاورزي وجود دارد که از جملـه ي آن مـی تـوان کاشت گیاهان مقاوم به شوري، کاهش فاصله ي آبیاري بـه منظور جذب بهتر آب توسط گیاه، مصـرف آب بیشـتر بـه منظـور آبشـویی، اسـتفاده از آبیـاري قطـره اي، افــزایش راندمان کاربرد آب و تلفیق آب شور و شـیرین بـه منظـور کاهش غلظت نمک در آبیاري را نام بـرد (علیزاده، 1376).

تلفیـق آب شور و شیرین در حال حاضـر بـه دو صـورت متـداول زیـر انجام می شود (لیاقت و اسماعیلی، 1382).

1- معمولاً از آب شیرین در مراحل اولیه ي رشد و از آب شور در مراحل بعدي رشد استفاده می شود و یـا در برخـی مواقع دو آب با کیفیت متفاوت بـه صـورت یـک در میـان (متناوب) به گیاه داده می شود.
2- آب شور و شیرین قبل از آبیاري و به منظور تهیـه ي آب با غلظت نمک کمتر، با هم مخلوط می گردند.

مهمترین موارد کاربرد آب شور عبارتند (بخردی پور و قاسمیه، 1390):

• استفاده از آب شـور بـراي ایجـاد و تقویـت مراتـع و توسعه ي گیاهان صنعتی و دارویی و غیره
• استفاده از آب شور براي حفاطت خاك و جلـوگیري از پیشروي بیابان
• استفاده از آب شور براي پرورش ماهی
• استفاده از آب شور براي ایجاد جنگل

آب های فسیلی یا محبوس

آب هاي فسیلی جزو آب هاي زیرزمینـی هسـتند کـه در یک آبخوان محصور در عمق زیاد زمین قرار دارند و براي مدت طولانی محبوس می باشند. آب می تواند در آبخوان هاي فسیلی براي هزاران یا میلیونها سال باقی بماند. مطابق این تعریف و به دلیل عدم امکان تغذیـه مجدد این نوع آبخوان ها، آب هاي فسیلی جزو ذخایر آبی تجدیدناپذیر به شمار می آیند.

منابع آب فسیلی، آب باقیمانده در منافذ سنگ هاي رسوبی بوده که در زمان تشکیل، در بین رسوبات دریائی بجاي مانده اند. تغذیه آب فسیلی در حال حاضر صورت نمی گیرد و همانند منابع معدنی غیرقابل تجدید می باشند. بهره برداري از این منابع آب به دلیل اینکه در اعماق زیاد قرار دارند، اقتصادي نیست. این منابع آب در چرخه آب شرکت ندارند و یا بازه زمانی شرکت آن ها خیلی زیاد است. این ذخایر بطور روزافزونی در مناطق خشک جهان در حال «استخراج» می باشند. کشورهایی مانند لیبی و عربستان قسمتی از آب شرب، مصارف شهري و کشاورزي خود را از این منابع تأمین می کنند (اندیشکده تدبیر آب ایران، 1394).

آب‌های ژرف معمولا داغ و دمایی بالاتر از 65 درجه سانتی‌گراد دارند بنابراین این آب‌ها تا وقتی خنک نشوند امکان استفاده ندارد. همچنین آب‌های فسیلی شور و حاوی مقداری زیادی املاح هستند بنابراین برای استفاده از آن‌ها، آب‌ها باید املاح زدایی شوند. یکی دیگر از مشکلات بر سر راه استفاده از آب‌های فسیلی این است که در صورتیکه آب‌های فسیلی در لایه‌های آهکی قرار داشته باشند امکان بهره‌برداری و جابه‌جایی آن وجود دارد ولی اگر این آب‌ها در لایه ماسه سنگ‌ها قرار گرفته باشند امکان برداشت از آن‌ها بسیار سخت است.آب‌های فسیلی تجدید‌ناپذیر و دارای حجم معین است بنابراین بسته به موقعیتی که دارند برداشت آن‌ها منجر به مشکلات زیست محیطی می‌ گردد. بنابراین قبل از برداشت از آب‌های فسیلی باید روی آسیب‌های زیست محیطی آن کار پژوهشی انجام شود. برداشت آب‌های فسیلی ممکن است مشکلاتی از قبیل تحمل فشار لایه‌های بالا، تخلیه آب‌ها و امکان نشست‌های زمینی و همچنین ایجاد زمین لرزه را باعث شود بنابراین باید در هر موقعیتی برای برداشت از این آب‌ها کار تحقیقاتی و پژوهشی انجام و پیامدهای زیست محیطی آن بررسی شود.

زه آب

زه آب، آبی است که در اثر عمل زهکشی از مرزعه خارج می شود. در شرایطی که آب آبیاری با کیفیت مناسب محدود و کمیاب است، بکارگیری مجدد زه آب ها برای استفاده در اراضی فاریاب از قابلیت خاصی برخوردار است. اما استفاده از زه آب همانند آب شور نیاز به مدیریت مناسب دارد و هر گیاهی را نمی توان با زه آب آبیاری نمود (فولادمند، 1388).

تا چندي پیش مدیریت زه آب ها کمتر مورد توجه قرارمی گرفت و تحقیقات زهکشی بر مسائل طراحی متمرکز بود. پس از کنفرانس سران جهان در سال1992 ، کمیته بین المللی آبیاري و زهکشی توجه خود را بر مدیریت زه آب ها متمرکز و بر حفاظت و استفاده مجدد از منابع آب شیرین در مفهوم مدیریت جامع منابع تأکید نمود.

از سوي دیگر بانک جهانی تعریف جدید و جامعی از زهکشی ارائه نمود: زهکشی فرآیند خارج کردن آب سطحی اضافی و مدیریت سفره آب زیرزمینی کم عمق از طریق نگهداشت، دفع و مدیریت کیفیت آب براي رسیدن به منافع دلخواه اقتصادي و اجتماعی است، در حالیکه محیط زیست حفظ شود. پس باید شیوه هاي معمول به روش هاي سازگار با محیط زیست تغییر داده شود در این راستا می توان افزایش کارآیی مصرف آب و استفاده از زه آب و پساب فاضلاب ها و روش هاي جدید سازگار با محیط همانند زهکشی به روش زیستی، زهکشی خشک و زهکشی کنترل شده را نام برد. استفاده از روش هاي مختلف براي مدیریت زه آب خروجی از زهکش در سرتاسر جهان همچون آبشویی دوره اي محیط ریشه براي کاهش غلظت نمک زه آب، استفاده متناوب از آب شور و شیرین براي آبیاري محصولات با ترکیب کشت گونه هاي مقاوم و حساس به شوري ، استفاده مجدد از زه آب بصورت کاربرد آب شیرین براي آبیاري محصولات حساس به شوري و زه آب خروجی از آن براي آبیاري محصولات مقاوم به شوري در سرتاسر جهان نیز از جمله اقدامات انجام شده در این زمینه می باشد. در مدیریت زه آب، کاهش حجم و املاح زه آب و بهبود کیفیت آن از اهداف اصلی است (شکیبا و همکاران، 1392).

به طور معمول، زه آب ها در مقایسه با آب آبیاری از کیفیت پایین تری برخوردار می باشند. برای به حداقل رساندن اثرات مخرب کوتاه مدت و بلند مدت زه آب ها بر محیط زیست، تولیدات گیاهی، حاصلخیزی خاک و کیفیت آب، توجه به مسائل مدیریتی در پروژه ها و حوضه های آبریز حائز اهمیت است .

در مناطقی که با کمبود آب آبیاری مواجه هستند، استفاده از زه آب برای تکمیل منابع آب از اهمیت خاصی برخوردار است . بعلاوه با استفاده از زه آب برای آبیاری، مشکلات ناشی از تخلیه زه آب ها به حداقل رسیده و احتمال آلودگی منابع آب نیز کاهش می یابد.

موارد استفاده مجدد از زه آب عبارتند از :

• کشاورزی سنتی
• پرورش گیاهان مقاوم به شوری
• سیستم های استفاده مکرر از زه آب
• زیستگاه های حیات وحش و تالاب ها و آبشویی اولیه اراضی شور

در تولید محصولات کشاورزی، کیفیت زه آب تعیین کننده نوع گیاه مناسب کشت از نظر آبیاری است . همچنین آلاینده های موجود در رواناب سطحی مانند رسوبات، آفت کش ها و مواد مغذی نقش مهمی در استفاده مجدد از زه آب برای تولیدات گیاهی ایفا می کنند. معمولاً غلظت نمک ها و بعضاً عناصر کمیاب خاص و مواد مغذی محلول در زه آب خروجی از زهکش های زیرزمینی بالا می باشد. اگر غلظت نمک بیش از حد آستانه باشد، برای رشد گیاهان مضر است . نوع نمک نیز می تواند مانع جذب مواد غذایی شده و برای گیاهان حالت سمی داشته باشد . عناصر سمی مانند بور موجب کاهش رشد گیاه شده و حضور سلنیم و آرسنیک در زه آب و ورود آن ها به زنجیره غذ ایی، سلامت انسان و سایر موجودات زنده را در معرض خطر قرار می دهد (حسن اقلی، 1385).

پساب یا فاضلاب

امروزه کاربرد پساب تصفیه شده در کشاورزي در بسیاري از کشورهاي جهان از جمله ایالات متحـده آمریکـا، کانـادا، فرانسه، آلمان، مکزیک، برزیل، مصر، مراکش، اردن، عربستان سعودي، قطر، پاکستان، هند، چین و ...رایـج اسـت. در کشـور ایران نیز در سال هاي اخیر، کاربرد پساب در اراضـی کشـاورزي اهمیـت یافتـه و در اولویت هاي برنامه ریزي مدیریت منابع آب قرار گرفته است.

پساب تصفیه شده از چند جنبه حائز اهمیت می باشد:

1- پساب تصفیه شده بعنوان یک منبع آبی مطرح بوده و بایستی با اهداف سودمندانه مصرف شود.
2- باعث می شود حجم معادل آب با کیفیت بهتر در بخش هاي دیگر (شرب و صنعت) استفاده شود.
3- پساب ها وارد رودخانه ها، دریاچه ها و آب هاي زیرزمینی نشوند تا آلودگی آب هاي سطحی و زیرزمینی کاهش یابد.
4- قیمت تهیه آب از پساب در مصارف غیر آشامیدنی بسیار نازل است (قزل سوفلو و همکاران، 1387).

وقتی مسئله بهره برداري از پساب در کشاورزي مطرح می شود، عوامل مختلف همراه با خواص خاك باید مورد بررسی قرار گیرد. خصوصیات فیزیکی و مکانیکی خاك، همچنین استحکام، تخلخل، ساختمان خاك و هدایت هیدرولیکی، نسبت به تبادل یون ها در آب حساس هستند. پارامترهاي کیفیت یک پساب که از نظر کشاورزي مهم هستند عبارتنـد از : غلظـت کل نمک ها (TDS)، هدایت الکتریکی pH، نسبت جذبی سدیم (SAR)، یون هاي سمی و عناصرکمیاب و فلزات سـنگین. تصمیم گیري براي استفاده نامحدود از پساب ها توسط کشاورزان و همچنین استفاده از پساب براي آبیاري پارك هـا و منـاطق شهري و فضاي سبز، مستلزم اتخاذ تدابیر و احتیاط هاي لازم در زمینه محل، روش هاي آبیاري، نوع کشت، به حداقل رساندن ریسک مخاطرات بهداشتی و اثرات سوء زیست محیطی خواهد بود که بایستی توسط مسئولین مربوطه نظارت کافی به عمـل آید.

پساب هاي شهري دربرگیرنده بقایاي مواد آلی، آلودگی هاي بیولوژیک، املاح و مواد شیمیایی مختلف از جمله مواد پـاك کننده است. این حجم آب برگشتی می تواند در آبیاري درختان جنگلی و در صورتی که از عدم آلودگی میکروبی و باکتریـایی اطمینان حاصل شود در آبیاري برخی از محصولات که به صورت غیر خام مصرف می شوند بکار گرفته شود. تحقیقات نشـان می دهد در صورتی که از پساب تصفیه شده در روش هاي آبیاري زیرزمینی و یا قطره اي استفاده شود نه تنها باعـث افـزایش عملکرد محصولات کشاورزي و در برخی موارد بهبود کیفیت خاك می شود بلکه از جنبه هاي بهداشتی و زیست محیطی نیز تاثیر سویی بجاي نمی گذارد. علاوه بر مصرف فاضلاب تصفیه شده درکشاورزي و تأمین نیاز آبی گیاه، می توان این آب ها را در پرورش آبزیان، صنایع و تغذیه مصنوعی آب هاي زیرزمینی نیز به کار برد (عابدی کوپایی، 1389).

بحث و نتیجه گیری

با توجه به محدودیت منابع آب متعارف به منظور مدیریت بحران آب، توجه ویژه به منابع آب نامتعارف و کاربرد آن ها به ویژه در بخش کشاورزی به عنوان بیشترین مصرف کننده منابع آب موجود پیشنهاد می گردد. لذا با توجه به اهمیت مسائل و مخاطرات زیست محیطی مطرح شده برای اجرای طرح های بهره برداری از منابع آب نامتعارف توصیه به مطالعات کامل و جامع در خصوص ارزیابی اثرات زیست محیطی و بررسی قابلیت اجرایی طرح های مذکور می گردد.

منابع

آقاخانی، ع، فیضی، م، صلحی، م، رمضانی اعتدالی، م، 1392، شوریی زدایی آب برای کشاورزی : ضرورت، اهمیت و محدودیت ها، نشریه مدیریت اراضی.
آشنایی با منابع آب زیرزمینی، 1394، اندیشکده تدبیر آب ایران، کمیسیون کشاورزی و آب اتاق بازرگانی و صنایع و معادن و کشاورزی کرمان.
بخردی پور، ک و قاسمیه، ه، 1390. استفاده از آب¬های نامتعارف در مدیریت بحران آب (مطالعه ی موردی: دشت کاشان)، همایش بحران آب در دشت کاشان، دانشگاه کاشان.
حیدري، ن، 1385، مدیریت و بهره وري پایدار آب در شبکه هاي آبیاري حوزه هاي آبریز تحت تنش آبی (مطالعه موردي شبکه آبیاري زاینده رود اصفهان). کارگاه فنی مدیریت، بهره برداري و نگهداري شبکه هاي آبیاري و زهکشی.
حسن اقلی، ع، ر، 1385، مدیریت زه آب های حاصل از سامانه های زهکشی و کاربرد مجدد آن در کشاورزی، چهارمین کارگاه فنی زهکشی و محیط زیست.
شکیبا، م، لیاقت، ع، م، میرزایی، ف، 1392، بررسی تاثیر عمق اختلاط بر کیفیت زه آب خروجی از زهکش در اراضی با آب زیرزمینی کم عمق و شور، مجله پژوهش آب در کشاورزی.
عابدی کوپایی، ج، 1389، لزوم برنامه ریزي هدفمند براي کاربرد پساب تصفیه شده بعنوان منبع آب رو به رشد در تغذیه مصنوعی منابع آب زیرزمینی کشور، مجموعه مقالات دومین سمینار ملی جایگاه آب های بازیافتی و پساب در مدیریت منابع آب.
علیزاده، امین، 1376، استفاده از فاضلاب تصفیه شده در آبیاري وزارت نیرو، شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور.
فولادمند،ح، 1388، اصول آبیاری، انتشارات نوید شیراز.
قزل سوفلو، ع. ع، باغدار دخت، ز. رجب زاده، م، 1387، تغذیه مصنوعی آب هاي زیرزمینـی بـا اسـتفاده از پسـاب تصـفیه شده، اولین سمینار ملی جایگاه آبهاي بازیافتی و پساب در مدیریت منابع آب، چالش ها و راهکارها، مشهد.
لیاقت، عبدالمجید و شکراالله اسماعیلی، 1382، تأثیر تلفیق آب شور و شیرین روي عملکرد و غلظت نمک در منطقه ي توسعه ریشه ي ذرت، مجله ي علوم کشاورزي و منابع طبیعی.