امروزه پدیده تغییر اقلیم جهان به عنوان بزرگترین چالش زیست محیطی دنیا مطرح می شود به طوري که سران عالی رتبه تمامی کشورها را به چاره اندیشی و سیاست گذاري براي پیشگیري و تقلیل اثرات احتمالی این پدیده طی رویدادهاي بین المللی، بارها دور هم جمع کرده است. در واقع زمین وارد عصر تغییرات پرشتاب محیطی شده است به شکلی که در گذشته سابقه نداشته است. شواهد بسیاري مبنی بر تاثیر مستقیم بشر بر وقوع این پدیده ارائه می شود.

شواهد نشان از تغيير آب و هواي كره زمين درنتيجه فعاليت هاي بشري دارد. تغييرات معنادار دماي كره زمين يا گرمايش جهاني، مهمترين نمودهاي تغيير اقلـيم در قـرن حاضـر اسـت، که مـورد توجـه پژوهشگران قرار گرفته است. گرمایش زمین به عنوان یکی از کاستی های محیطی دیده می شود. افزایش بکارگیری منابع طبیعی و مصرف گرایی در راستای صنعتی شدن زمینه ساز شکاف های دمایی و نگرانی هایی از آینده زمین شده است. انسان با دگرگون کردن بی رویه محیط، آسیب های جبران ناپذیری را فراهم کرده است.

گرمایش جهانی در درجه اول نتیجه وارد شدن مقدار بسیار زیاد گازهای گلخانه ای در اتمسفر است. گازهـــاي گلخانـــه اي مجموعـــه اي از گازهـــا، شـــامل دي اكسيدكربن، كلرو فلوئور وكربن ها، متان، دي اکسید نيتـروژن که به ترتيب CH4 (با 18درصد)، CFCS (با حدود 18درصد)، N2O (با 14درصد) و ساير گازها (هـالوژن، ازن تروپوسفري، سولفوريك هگزا فلورايد و غيـره بـا حـدود 18 درصــــد) در مراتــــب بعــــدي قــــر دارنــــد که باعث گرم شدن جو زمین می شوند که به این پدیده اصطلاحا اثر گلخانه اي اطلاق می شود (IPCC, 2009).

از مهمترين گازهـاي گلخانـه اي متـأثر در گرمـايش زمـين، دي اكسـيدكربن اسـت كـه در نتيجـه سـوزاندن سوخت هاي فسيلي و جنگل زدايي ايجاد مي شود؛ شواهد روشني وجود دارد كه در حال حاضر شاهد بيشترين مقدار تمركز اين گاز در نيم ميليون سال اخير روي كره زمين هستيم كه اين فرآيند، سبب گرمتر شـدن زمـين خواهـد شـد و پس از آن متان از بیشترین اهمیت برخوردار است. اعضای بین الدول تغییر اقلیم (IPCC) میزان گرم شدن کره زمین و بالا آمدن سطح آب دریا در قرن بیستم را 0/6 درجه سانتی گراد و 20 سانتی متر برآورد کرده اند. آن ها همچنین پیش بینی می کنند که درجه حرارت جهانی بین 1/4 تا 5/8 درجه سانتی گراد و سطح آب دریا بین 20 تا 88 سانتی متر تا سال 2100 برسد (اسفندیاری و همکاران، 1392).

اثرات گرمایش جهانی

به طور کلی تاثیرهای این بحران را می توان در سه گروه دسته بندی کرد:

1. اثرات آب و هوایی
2. اثرات زیست محیطی
3. اثرات بر سلامت بشر

پیش بینی می شود این پدیده علاوه بر اینکه زندگی نوع بشر را از هر جهت تحت تاثیر قرار دهد بر روي تمامی اکوسیستم هاي دنیا از نظر اکولوژیک، زمین شناختی، هواشناختی و غیره تاثیر بگذارد. زمین به عنوان یک سیستم پویا که از نظر ساختار و عملکرد زمین شناختی از چهار جز اصلی یعنی هیدروسفر، لیتوسفر و اتمسفر شکل یافته است در مقابل این پدیده انسان ساز واکنش هاي پیچیده اي نشان می دهد.

1. اثرات آب و هوایی :

در این مورد می توان به بیابان زایی، دمای بسیار بالا، باران های سیل آسا، طوفان های موسمی و خشکسالی ها، تغییر در الگوی بادهاي غالب و به تبع آن اختلال در الگوي جریان هاي دریایی و اقیانوسی، به زیر آب رفتن خشکی ها، آتش سوزی جنگل ها، ذوب شدن یخ های قطبی، افزایش سطح آب ها و وقوع سیل ها اشاره کرد.

2. اثرات زیست محیطی :

ورود مضاعف آلاینده ها به محیط هاي آبی، اختلاط منابع آب شیرین و شور و غیره همگی از اثرات احتمالی پدیده تغییر اقلیم بر ژئوسفر است. بیوسفر یا زیست کره که بخش زنده زمین است و قابلیت ایجاد و حفظ حیات را دارد به شدت تابع تغییرات هر یک از این سه جز است. در مجموع این چهار بخش در کنار هم سیستم زنده عظیمی به نام اکوسفر را شکل می دهند که در برابر عوامل محیطی پاسخ داده و داراي همئوستازي است. تحولات ناشی از تغییر اقلیم که در زمین رخ می دهد اکوسفر عظیم زمین را نیز تحت تاثیر قرار می دهد. انقراض هاي بزرگ و دسته جمعی، تغییر در ترکیب گونه اي، کاهش تنوع زیستی از سطح ژنی تا گونه ها و اکوسیستم ها، ظهور گونه هاي بیگانه و مهاجم، تغییر الگوهاي مهاجرتی جانوران، تغییر مکانیسم ها و مسیرهاي پراکندگی نسل هاي جدید از جمعیت هاي مادري در فرآیند تولید مثل، تغییر محدوده پراکنش و جغرافیاي زیستی گونه ها و اکوسیستم ها، آلودگی ها و غیره همگی از نتایج تغییر اقلیم زمین است. هر یک از این پیامدهاي زیستی در اثر همسویی و ادغام تاثیرات یک یا چند مورد از تحولات زمین شناختی و اقلیمی است و زیست شناختی است که به تنهایی یا همراه با هم بر اکوسفر زمین وارد می شود.

با وجود بسیاري از پیش بینی ها در رابطه با اثرات مخرب این پدیده برخی مطالعات نیز حاکی از بروز احتمالی فرآیندهاي سازگار کننده در برابر تاثیرات مخرب این پدیده است. سازش هاي ژنتیکی در سطح گونه ها و جمعیت ها، وقوع مداوم فرآیندهاي تکاملی در خلال وقوع چند باره این پدیده به اشکال گرمایش و سرمایش جهانی در طول دوران چند میلیارد ساله از زمان شکل گیري حیات بر روي کره زمین از جمله این موارد است. در این رابطه فرضیه اي تحت عنوان فرضیه مادر طبیعت یا گایا از طرف Lovelock James در 1960 ارائه شده است که زمین را به ارگانیسمی غول پیکر تشبیه نموده که داراي همئوستازي بوده و طبق قوانین ترمودینامیک نسبت به محرك ها و استرس ها وارد شده واکنش هاي تعدیل کننده نشان می دهد. این فرضیه اثربخشی احتمالی فرآیندهاي سازگار کننده اکوسفر را در خلال نسل ها مورد توجه قرار می دهد. افزون بر این می توان به وجود مقادیر متنابهی از مولکول DNA در سلول هاي یوکاریوتی اشاره کرد که در عصر حاضر فعالیت بیولوژیک در ژنوم ایفا نکرده و درفرآیند رونویسی و ترجمه DNA بیان نمی شوند و ممکن است در شرایط اقلیمی آینده و در کنار فرآیندهاي تکاملی مانند انتخاب طبیعی، سازش هاي تکاملی درون گونه اي و بین گونه اي و تکامل همراه و غیره در شمار زیادي از گونه ها داراي عملکرد باشند. در نتیجه می توان سازش پذیري احتمالی را در بسیاري از گونه ها در اکوسیستم هاي مختلف انتظار داشت (امامی و سمیعی، 1389).

افزایش جمعیت خود زمینه ساز افزایش دما می شود، ولی این به تنهایی پاسخگوی جهش های شدید آب و هوایی در دو دهه ی گذشته نیست. یکی از دلایل این نابسامانی، افزایش مصرف انرژی به نسبت هر فرد است. برخی از پژوهشگران بر این باورند که بهترین راه جلوگیری از گرمایش زمین روی آوردن به گیاهخواری و بکارگیری سوخت های پاک است. کاهش مصرف گوشت روزانه و فناوری های مدیریت با رویکرد فرآوری فرآورده های سبز و نگهداری محیط زیست با کاهش پخش شدن گازهای گلخانه ای از شدت روند افزایشی دما می کاهند. امروزه، روند صنعتی شدن در کشورهای صنعتی و در حال توسعه باعث شده است تا گرمایش زمین شتاب بیشتری داشته باشد. بنابراین، سیاستگذاری درست با هدف کاهش آلودگی و بالابردن فناوری ها و انرژی های پاک موضوع ریشه ای برای جلوگیری از افزایش گرمای زمین است (اکبرزاده، 1391).

3- اثرات بر سلامت بشر

افزايش دماي اتمسفري موجب افزايش مقدار ازن در سطح زمين مي شود. وجود لايه ازن به صورت طبيعي در لايه هاي بالايي اتمسفر از ورود اشعه مضر ماوراء بنفش به سطح زمين جلوگيري مي كند اما ازن در لايه هاي پايين اتمسفر (سطح زمين تا كيلومتر 12) به عنوان يك آلاينده خطرناك مطرح است. ازن به بافت هاي ريه صدمه ميزند و براي كساني كه دچار آسم يا ديگر مشكلات تنفسي هستند مضر مي باشد. حتي تماس با مقادير كمي از ازن براي افراد سالم موجب درد قفسه سينه، تهوع و انسداد ريوي مي گردد. در بسياري از مناطق، گرم شدن درحد 4 درجه فارنهايت ميزان غلظت ازن را تا 5 درصد افزايش داده است.

ميزان بالاتر دي اكسيد كربن و درجه حرارت بالاتر ناشي از گرمايش جهاني باعث مي شود كه گياهان زودتر شكوفا شوند و گرده هاي بيشتري توليد كنند. با وجود مواد آلرژي زاي بيشتر، فصل آلرژي مي تواند بيشتر به طول انجامد. در طول چند دهه گذشته تعداد بيشتري از افراد به آلرژي هاي فصلي و آسم مبتلا شده اند.

در سراسر جهان، شيوع برخی بيماري ها و بخشي از خطرات تهديد كننده سلامت وابسته به آب و هواي مناطق زمين است. افزايش دماي جهاني خطر ابتلا به بسياري از بيماري هاي عفوني را افزايش مي دهد. خصوصاً بيماري هايي كه فقط در مناطق گرم بروز مي نمايند. بيماري هايي از قبيل مالاريا، تب دانگ، تب زرد، آنسفاليت. بيماري وبا نيز كه با مصرف آب آلوده ارتباط مستقيمي دارد هنگام افزايش دماي هوا شايع خواهد شد. گرماي فوق العاده زياد مي تواند مستقيماً منجر به مرگ شود. برخی بيماري ها فقط در مناطق گرم شايع هستند. دماي خيلي زياد تعداد افرادی را كه به دلايل مختلف در يك منطقه فوت مي كنند را افزايش مي دهد. نوسانات شديد و كوتاه مدت دما مي تواند سلامت را به طور جدي تحت تاثير قرار دهد. مواردي از قبيل تنش هاي گرمايي يا سرماهاي بي سابقه مي تواند ميزان ابتلا به بيماري هاي قلبي، تنفسي و مرگ و مير را افزايش دهد.

به طور مثال طوفان های موسمی به دلیل دگرگونی های آب و هوایی در جمعیت ساحل نشین بنگلادش، میانمر، ویتنام و فیلیپین منجر به بیماری هایی چون مالاریا و وبا و برخی از عوامل ایجاد کننده اسهال (باکتری سالمونلا) با الگوهای پراکندگی متفاوتی شده است. پیش بینی می شود که در افریقا تا سال 2100 بین 28 – 16 درصد افزایش ویروس مالاریا دیده شود. دگرگونی های جریان آب رودخانه ها و سیلاب ها باعث گسترش الگوی پراکندگی بیماری وبا می شود. داده های بدست آمده از مدلسازی پیش بینی می کنند، در کانادا تا سال 2020 جمعیت کنه ها (نوعی حشره که به عنوان ناقل در برخی بیماری ها دخیل است . بسیاری از گونه های شناخته شده از راه مکیدن خون تغذیه می کنند) 200 کیلومتر به سمت شمال گسترش پیدا خواهد کرد. این پیش بینی ها اگرچه جای گفتگو و بررسی بیشتری دارد، ولی بر ضرورت ارائه راه کارهایی ریشه ای پافشاری دارد (اکبرزاده، 1391).

برای کنترل پديده گرمایش جهانی و اثرات منفي آن بر زندگي بشر راهكار هاي ذيل پیشنهاد می گردد :

• افزايش آگاهي هاي عمومي
• مصرف بهينه سوخت و انرژي
• کاهش انتشار گازهای گلخانه ای
• افزايش سطح فضاي سبز و جلوگيري از تخريب جنگل ها
• بازيافت مواد و استفاده از انرژيهاي جايگزين سوختهاي فسيلي مانند باد و خورشيد
• کشاورزی ارگانیک و آبکشت
• کاهش مصرف گوشت و لبنیات

منابع:
اکبرزاده، م، 1391، متان و نقش آن در گرمایش زمین، نشریه نشاء علم.
اسفندیاری درآباد، ف، عالی جهان، م، رحیمی، م، مهرورز، ا، 1392، آشکارسازی آماری تاثیر پدیده گرمایش جهانی بر ناهنجاری های دبی حوضه رودخانه ارس، پژوهش های ژئومورفولوژی کمی.
امامی، ح، سمیعی، ح، 1389، اکولوژی حفاظت و پدیده جهانی تغییر اقلیم، مدیریت چالش ها و سازش های آینده، اولین همایش اکولوژی حفاظت.
IPCC (2009) Climate Change 2009: "The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change", Cruz, R.V.O., R.D. Lasco, J.M. Pulhin, F.B. Pulhin and K.B. Garcia: Climate change impact on water resources in Pantabangan Watershed, Philippines