یخبندان و سرمازدگی ( سرمای زود رس پاییزه و دیر رس بهاره) همواره خسارت زیادی بر محصولات کشاورزی وارد می کند. لذا آگاهی از تاریخچه های شروع و خاتمه یخبندان و همچنین نوع یخبندان و تاریخ کاشتن برای برنامه ریزان و زارعین بسیار با اهمیت است.

اگرچه یخبندان یکی از عوامل جوی است که کنترل وقوع آن از دسترس انسان خارج است اما دانش و تجربه بشری در طول گذشت زمان راهکارهایی را ارئه نموده است که در کاهش خسارات ناشی ار عناصر اقلیمی کارآمد بوده است. تعیین نوع یخبندان در هر منطقه ای از امنیت بیشتری برخوردار می باشد. زیرا مطالعه و بررسی نوع یخبندان در هر منطقه ای مشخص کننده شیوه مناسبی از مبارزه در ارتباط با سرمازدگی محصولات کشاورزی محسوب می شود. از طرفی باید خاطره نشان کرد که مبارزه با یخبندان و سرمازدگی ناشی از نوع یخبندان تابشی به مراتب امکان پذیرتر از نوع یخبندان جبهه ای یا فرارفتی می باشد. بعلاوه اگر درجه حرارت محیط تنها حداقل تا 3- درجه سانتی گراد باشد با استفاده از روش های فیزیکی می توان از سرمازدگی گیاهان جلوگیری کرد.

سرمازدگی بیشتر در چاله های سرمایی اتفاق می افتد لذا باید در اراضی دارای شیب مطلوب و طبیعی هوای سرد به سمت پایین هر نوع مانعی در مسیر جریان هوا وجود دارد حذف گردد.

در اراضی که خاک هوموسی و شنی و اصولاً بافت سبک دارند خطر سرمازدگی تشعشعی بسیار بالا است. لذا در چنین اراضی توصیه می شود سه روز قبل از بروز سرمازدگی زمین آبیاری شود تا در زمان وقوع سرما در مرحله ظرفیت مزرعه باشد.
استفاده از کودهای ازته تا پایان خطر سرمازدگی جداً خودداری شود. از انجام هر گونه عملیات خاک ورزی نظیر شخم و دیسک که موجب ایجاد خلل و فرج در خاک می شود تا پایان خطر سرمازدگی اجتناب شود.

اگر خاکی مورد عملیات خاک ورزی نظیر شخم قرار گرفته شود باید از طریق فشرده کردن و آبیاری به انتقال و ذخیره گرما در آن کمک ننمود و از این طریق مشکل را بهبود بخشید.

بهترین کار مرطوب کردن خاک های خشک پیش از وقوع یخبندان است به طوری که خورشید بتواند خاک را گرم نماید. حذف گیاهان پوششی نظیر علف های هرز قبل از بروز سرما در کاهش خسارت سرمازدگی تشعشعی بسیار مؤثر است.
برای حذف علف های هرز بهتر است از علف کش استفاده نماییم و مطلوب است در زمان بروز سرما سطح خاک عاری از پوشش باشد.

روش های فعال در زمان بروز سرما برای مقابله با سرمازدگی

استفاده از بخاری های باغی

استفاده از بخاری به منظور گرم کردن موقت محیط مؤثر می باشد و بیشتر برای مبارزه با یخبندان نوع تابشی که تنها در طول شب اتفاق می افتد و تداوم شبانه روزی ندارد به کار می رود.حفاظت توسط این روش متداول ترین روش برای جلوگیری از خسارت یخبندان است که بیشتر در باغات میوه از آن استفاده شده چون تشعشعات حرارتی از دست رفته در شب هایی که شرایط اینورژن برقرار است 9 تا 18 درصد کالری در سانتیمتر مربع در دقیقه است. به منظور ثابت ماندن درجه حرارت چون راندمان گرم کردن پایین است بایستی 3 تا 5 درصد کالری در سانتیمتر مربع در دقیقه گرما تامین شود. از طرفی به منظور انجام این کار باید عوامل اقتصادی را نیز مد نظر داشت زیرا تنها هدف گرم کردن نیست بلکه باید توجه کرد که آیا گرم کردن مقرون به صرفه است.

مقدار بخاری های مورد نیاز به کالری در هر هکتار در ساعت: تعداد بخاری در هکتار بازده کالری به لیتر سوخت*مقدار سوخت مصرفی لیتر در ساعت.

از نظر مکانی بخاری ها را داخل ردیف مثل درختان میوه قرار میدهند اما از آنجایی که هوای گرم صعود می کند و هوای سرد از اطراف به داخل باغ سرازیر می شود لذا گذاشتن بخاری های اضافی در ردیف های مرزی نتیجه بهتری را عاید می کند.

استفاده از ماشین های ثابت مولد باد یا استفاده از هلیکوپتر

استفاده از موارد بالا به منظور مخلوط کردن نزدیک ترین هوای گرم با هوای سرد روی زمین همزمان با رخداد پدیده اینوژن می باشد. این روش نیز تنها برای مبارزه با یخبندان ناشی از وقوع نوع تشعشعی به کار می رود این روش شامل ککهای نفتی یا موم های جامد است. مزیتی که اینگونه سوخت ها نسبت به سوخت مایع دارند این است که بر خلاف بخاری های معمولی که با سوخت مایع کار می کنند و نمی توان آنها را زیر درختان قرار داد این سوخت ها را می توان زیر درختان قرار داد بعلاوه جابجا کردن و روشن کردن این سوخت ها آسان است.

آبیاری سطحی

آب جاری سرما را به خود می گیرد.

استفاده از تولید مه مصنوعی

با استفاده از تولید مه مصنوعی می توان از کاهش درجه حرارت تا حدودی جلوگیری کرد. البته این روش معایبی نیز دارد مانند ایجاد خطر برای رانندگان از جمله معایب دیگر این روش مقرون به صرفه نبودن این روش می باشد.

روش حفاظت به وسیله پوشش

این روش یکی از متداول ترین روشهای حفاظت در برابر خسارت ناشی از یخبندان می باشد. در بعضی مناطق دیگر مانند جنوب کشور درختچه ها را توسط پوششی از شاخ و برگ درختان نخل می پوشانند و در بعضی مناطق دیگر تنه درختچه های حساس و جوان را با خاک متراکم می پوشانند و بعد از بر طرف شدن سرما در اولین فرصت خاکها را کنار می زنند. در مورد گیاهان یکساله در شب های سرد که احتمال یخبندان زیاد است از کلاهک های مخروطی شکل پلاستیکی استفاده می کنند چون خطر یخبندان نوعی تشعشع فقط در هنگام شب می باشد، در طول روز برای برخورداری از نوع آفتاب و انجام عمل کربن گیری کلاهک را بر می بردارند.

استفاده از زمین ها و خاک های مناسب

در شب های صاف و آرام که یخبندان نوع تشعشعی رخ می دهد منطقه بالای کوه زودتر از دامنه انرژی خود را از دست داده و سردتر می شود در نتیجه هوای مجاور آن نیز سردتر و سنگین تر می شود و به طرف کف دره سرازیر شده و در کف دره جمع و حالت وارونگی دمایی را به وجود می آورد. بنابراین کف دره نسبت به دامنه خیلی سردتر است و در سطح دامنه هوا به خوبی جریان دارد اما کف دره مثل مخزنی از هوای سرد عمل می کند که مانع جریان هوا می شود. در نتیجه زمین های شیبدار در مناطقی که خطر یخبندان زیاد است بهترین زمین ها هستند. در مناطقی که خطر یخبندان وجود ندارد زمین هایی که در دامنه های جنوبی قرار دارند برای کشت محصولات زودرس مناسب می باشند. اما از آنجایی که زمین هایی که در دامنه های جنوبی هستند انرژی بیشتری کسب می کنند و گیاهانی که در آنها کشت می شود انرژی بیشتری در دسترس دارند نسبت به گیاهان دامنه شمالی و یا مناطق مسطح قبل از وقوع یخبندان شکوفه می کنند و به همین دلیل در معرض خطر سرمای بیشتری قرار دارند. در زمین هایی که در کنار یک منبع آب مثل دریا و... هستند به علت بالا بودن ظرفیت حرارتی آب نسبت به زمین های دیگر کمتر با احتمال یخبندان مواجه هستند. خاک هایی که بتوانند در طول روز حرارت زیادی را در خود ذخیره کنند و در شب آن را ساطع کنند برای رشد محصولات در مناطقی که خطر یخبندان وجود دارد مناسب می باشد. اما خاکی که در طول روز حرارت را به آهستگی به سطح زمین منتقل کند سطح آن در طول شب زودتر و بیشتر سرد می شود.

لازم به ذکر است تولید کنندگان بایستی حفاظت اولیه را در زمانی که دمای محیط چند درجه بالاتر از دمای بحرانی است آغاز کنند و ضمناً پیشنهاد می شود باغداران عزیز در روزهایی که یخبندان پیش بینی می شود وسایلشان را جهت اطمینان از اینکه درست کار می کنند مورد بررسی قرار دهند.

یکی از جدیدترین روش های مبارزه با این عارضه که جدیداً با بازار معرفی شده است استفاده از ضد یخ طبیعی می باشد. ضد یخ طبیعی، کمک می کند تا از گیاهان در مقابل سرما و یخ زدگی محافظت شود. به دلیل جذب سریع این ماده توسط برگ ها، ساقه و ریشه در مدت کمی، گیاهان به فعالیت شدید متابولیکی کرده و محتویات آمینواسیدها، پروتئین ها، قند، روغن، ویتامین و مواد معدنی بویژه پروتئین ضد یخ در پیکره گیاه افزایش می یابد. این مادهمقاوم به یخ زدگی است و نقطه انجماد را در گیاهان پایین تر می آورد. این ویژگی ها کمک می کند تا گیاهان در مقابل تأثیرات نامطلوب محافظت شوند. همچنین گیاه را به ساختن پروتئین ضد یخ و آمینواسید ضد یخ تحریک می کند. بنابراین گیاه در مقابل سرمای ناگهانی و یخ زدگی به مدت (15-20 روز) مقاومتر می شود. این ویژگی ها در تمام درختان مشابه نیست. بعضی از گیاهان می توانند برخی از پروتئین های ضد یخ را بسازند و برخی می توانند همه پروتئین ها را بسازند که این امر بستگی به ویژگی های ژنتیکی گیاه دارد. برخی از گیاهان هم نمی توانند هیچ نوع پروتئین اسید آمینه ای بسازند.

بنابراین محصول فوق چندین مزیت عمده را برای گیاهان دارد از جمله:

1-   مقاومت گیاهان را در برابر سرما و یخ زدگی تا حد قابل قبولی افزایش می دهد. در حین فصل رشد، مقدار و زمان مصرف صحیح موجب می شود که گیاه تولید پروتئین ضد یخ و آمینو اسید های ضد یخ کرده که همین امر سبب افزایش مقاومت گیاه در برابر آسیب های ناشی از سرمازدگی و یخ زدگی می گردد.در صورتیکه ابتدای شروع نمو جوانه های گل، شکوفه زدن و مراحل ابتدایی تشکیل میوه از این ماده استفاده می شود، موجب مقاومت بیشتر گیاه در برابر سرمای احتمالی اواخر بهار می شود و می تواند نقطه خسارت حاصل از انجماد گیاهان را تا 7 درجه سانتی گراد بالا برد.

2-     این ماده مقاومت داخلی و خارجی گیاه در برابر انواع تنش ها را افزایش می دهد.

3-     اگر در فصل پاییزه استفاده شود، این ماده مقاومت گیاه در برابر آسیب ناشی از سرمای زود رس پاییزی را افزایش می دهد.

4-     در استفاده از این ماده میوه ها بزرگتر ، سنگینتر، براقتر و خوشمزه تر می شوند.

5-   این ماده توانایی انجام فتوسنتز بیشتری را به گیاه می دهد بنابراین موجب افزایش فشار اسمزی و فشار مکش آب و مواد غذایی از طریق ریشه گیاه خواهد شد و برگ­ها نیز ضخیم تر و سالم تر می شود و به این دلایل گیاه می تواند در برابر گرما و محیط خشک نیز از خود مقاومت بیشتری را نشان دهد.

6-   در صورت مخلوط شدن با خاک، می تواند PH خاک را پایین بیاورد. باکتری Thiobacillus SPP نیتروژن آزاد را از هوا جذب کرده و وارد خاک می کند. مقدار نیتروژن خالص اضافه شده به خاک بر اثر استفاده از این ماده حدود 60 الی 80 کیلوگرم در هر هکتار در یک سال است.

7-     در گلخانه ها، مقاومت گیاه در برابر تنش ناشی از گرما و سرما را افزایش می دهد. بنابراین تنش حرارتی در گیاهان توسط این فرآورده پایین آورده می شودو در برخی نیاز به سیستم گرمایش در گلخانه کاملاً رفع می شود.

ضد یخ گیاهی از چه ساخته شده است؟

این ماده شامل سه نوع از انواع گوناگون باکتری تیوباسیلوس است که در طبیعت نیز وجود دارد، همچنین حاوی حدود 60 نوع ماده معدنی به همراه اسید Oxaloacetic و Rusticyanin تولید شده توسط باکتری ها که بی عیب و بی خطر برای محیط زیست هستند می باشد.

سرمازدگی در گیاهان یکی از دغدغه های باغداران به خصوص گلخانه داران می باشد. تا کنون راه های گوناگون جهت مبارزه با این مشکل مورد ارزیابی قرار گرفته است. یکی از جدیدترین روش های مبارزه با این عارضه که جدیداً به بازار معرفی شده است ضد یخ طبیعی کراپ اید می باشد که توانسته کرسی کشاورزی را در سراسر دنیا متحول کند.

در برخی حالت‌ها گیاهان به سادگی از خطر یخبندان نجات می‌یابند، برخی گیاهان که طول عمر کوتاهی دارند یا به اصطلاح زودرس هستند می‌توان آنها را برای حفظ و حراست از سرمای بهاره دیرتر کاشت.

خسارت‌های وارده بر اثر سرمازدگی و یخ‌زدگی را برگشت‌ناپذیر می باشد. در مناطق سرد و نیمه سردسیری مزارع و باغ‌ها در معرض آسیب و عوارض ناشی از سرمای زمستانه هستند بطوری‌ که با کاهش دمای هوا و رسیدن آن به درجات زیر صفر، عارضه‌ی یخ‌زدگی به وقوع می‌پیوندد که خسارت‌های وارده در اغلب موارد برگشت‌ناپذیر نیست.

کاهش میزان تولید در هوای زیر صفر درجه: هنگامی که دمای هوا از صفر درجه پایین‌تر رود، گیاهان حساس آسیب می‌بینند و میزان تولید آنها تحت تأثیر قرار می‌گیرد.

مصرف کودهای حیوانی به‌ویژه در سایه‌انداز درختان سبب ایجاد گرما و کاهش سرما می شود. همچنین مصرف کودهای پتاسه در فصل رویش مقاومت گیاهان به سرما را افزایش می‌دهد.

تحمّل دماهای پائین برای گیاهانی که با مقادیر بهینه و متعادل عناصر غذایی رشد می‌کنند به اثبات رسیده است. درختان 4 تا 6 هفته پیش از یخ زدگی شدید در زمستان باید هرس شوند، امّا پس از وقوع یخبندان می‌توان هرس سبک انجام داد. هرس شدید در اواخر تابستان و اوائل پائیز با تحریک رشد مجدّد گیاه و تولید شاخه‌های جوان و آبدار سبب کاهش مقاومت درخت به سرما می‌شود.

کُپه‌کاری خاک در اطراف پوست تنه درخت روش موثری برای حفاظت درختان جوان در برابر سرما و یخبندان است و باغداران باید آگاه باشند که بلافاصله پس از خطر یخ‌زدگی این کپه‌ها را حذف کنند.

پیوند زدن گیاهان روی پایه‌های مقاوم به سرما از راه‌های تاثیرگذار برای مقابله با سرما برای درختان است.

در مناطقی که خطر یخبندان وجود دارد، خاک‌هایی که بتوانند طی روز حرارت زیادی را ذخیره کنند و در شب آن را پَس دهند برای رشد محصولات ایده‌آل است. خاک‌هایی که به مرور زمان حرارت کمی را ذخیره کرده یا حرارت را به آهستگی به سطح زمین منتقل می کنند طی شب سطح زمین زودتر و بیشتر سرد می‌شود.

مقدار نوسانات حرارتی در خاک خوب بیشتر است. این عمق اغلب برای یک خاک مطلوب حدود نیم متر است. خاک خوب اندوخته‌ی حرارت زیادتری را در لایه‌های ضخیم‌تر دارد، بدین جهت در شب‌ها می‌تواند انتقال حرارت بیشتری را به طرف سطح خاک ادامه دهد و سرعت اُفت درجه حرارت را کاهش دهد. خاک بد مثل خاک‌های آلی یا کوددار شب‌ها خیلی سرد می‌شوند، چون این نوع خاک‌ها بر اثر تشعشع، حرارت خود را زودتر از دست داده و حرارت کمتری از اعماق زمین دریافت می‌کنند.

خاک پوشیده از علف‌های هرز نیز خطرات سرما و یخبندان را تشدید می‌کند، چون این نوع پوشش‌ها خواه زنده یا مرده لایه‌ای با قابلیت هدایت حرارت کم و ظرفیت حرارتی کمتر در بالای سطح خاک ایجاد و امکان ذخیره‌ی حرارتی در روز و آزاد کردن حرارت تشعشعی را در شب مشکل‌تر می‌کند.

رنگ خاک عامل دیگری در افزایش یا کاهش خطر یخبندان است. به ‌شکلی که خاک‌های تیره می‌توانند حرارت بیشتری را در خود ذخیره کنند در نتیجه قادرند که در شب حرارت بیشتری را از دست بدهند. خاک‌های روشن‌تر بیشتر انرژی مفید خورشید را در طول روز منعکس و در شب خطر یخبندان را افزایش می‌دهند.

در واقع خسارت عارضه‌ی سرمازدگی و یخ‌زدگی روی گیاهان مختلف اعم از گیاهان زراعی، باغی، گلخانه‌ای، زینتی، دارویی، جنگلی و مرتعی دیده می‌شود. این خسارت روی جوانه‌ها، شکوفه‌ها، سرشاخه‌ها، برگ‌ها، میوه‌ها به‌ویژه در اوایل رشد و برخی مواقع حتی روی شاخه‌ها و تنه‌ها نیز می‌تواند اتفاق بیفتد.