بنام خداوند رنگین کمان
خداوند بخشنده مهربان
سلام و احترام خدمت همه ی دوستان گرامی ، همانطور که میدانید سبزی جات نقش مهمی در زندگی انسان ها دارند . از این رو بر ان شدیم تا مطالب بیشتری در مورد اشنایی شما با این گیاهان ارایه کنیم. تا بتوانیم کمکی به سبزی کاران گرامی کرده باشیم .
مقدمه :
سبزي به قسمتهاي مختلف قابل خوردن گياهان علفي يكساله، دو ساله يا چند ساله اعم از برگ، دمبرگ، ساقه، ميوه، گل و يا قسمتهاي زيرزميني آنها اطلاق ميگردد بنابراين سبزيكاري عبارت از توليد گياهاني است كه به منظور استفاده از قسمتهاي مختلف آنها جهت تغذيه انسان كشت ميگردند. پرورش سبزي ابتدا به صورت توليد در سطح خانواده و رفع نيازهاي شخصي بوده همزمان با گسترش شهرها و ازدياد جمعيت و افزايش تقاضا كشت و پرورش آن در سطوح گسترده تر ادامه پيدا كرده است. سبزيجات نه تنها به خاطره مزه و طعم مطلوب و دارابودن ارزش غذايي فراوان مورد توجه هستند بلكه مقدار ماده غذايي توليدشده به وسيله سبزيجات در واحد سطح در مقايسه با ساير محصولات كشاورزي به مراتب بيشتر است. علاوه بر اين مزايا سبزيجات داراي رشد سريع بوده و در مقايسه با ساير نباتات كشاورزي زمان محدودي زمين را اشغال مينمايند.
چگونه ميتوان در سطح كم، گياه بيشتري پرورش داد؟
شرقي ها به ويژه ژاپني ها را شايد بتوان بهترين پرورشدهندگان گياه در فضاي كم دانست. مهمترين و ساده ترين وسيله در اين مورد استفاده از داربست ميباشد كه ميتواند به اشكال مختلف تهيه و مورد استفاده قرار گيرد. مواد سازنده آن را غالباً ني، خيزران، سيم، توري سيمي، طناب، نخ پلاستيكي و غيره تشكيل ميدهند.
استفاده از اين روش به ويژه در مورد سبزيهاي پيچنده (خيار و لوبيا) كه احتياج به فضاي بيشتري براي رشد دارند كاملاً مناسب ميباشد. از طرف ديگر استفاده از داربست در پرورش گياه به سبب برقراري جريان هواي بيشتر در اطراف نبات، باعث كاهش بروز امراض خواهدشد. در صورت نداشتن زمين براي كاشت سبزي ميتوان سبزي ها را در گلدان هاي بزرگ، جعبه هاي چوبي، سطلهاي پلاستيكي، گلدانهاي آويزي و يا حتي با قراردادن خاك در كيسه هاي پلاستيكي كشت نمود.
آشنایی بیشتر با فرایند بذرگیری :
- نقش آفات و امراض در کاشت و بذر گیری سبزیجات
افات و امراض گیاهی با از بین بردن قدرت تولید مواد غذایی در گیاه میزان و مقدار محصول را کاسته و خسارات فراوانی را ایجاد می‌نماید؛ بنابراین شناخت و کنترل آفات و بیماری‌های سبزیجات سبب کاهش این آسیب‌ها و خسارات می‌گردد.
- میزان هوای خاک:
میزان اکسیژن موجود در خاک برای تنفس قسمت‌های زیرزمینی گیاه، فعالیت میکروارگانیسم‌های مفید و اکسیداسیون مواد آلی بسیار حائز اهمیت است. خاکی که از ساختمان فیزیکی و زهکشی مناسب برخوردار باشد، مواد آلی به مقدار کافی داشته و تهویه آن مناسب است.
تهویه نامناسب آثار نامطلوبی زیر را در سبزیجات سبب می‌شود:
۱. محدود شدن رشد و نمو ریشه
۲. کاهش جذب مواد غذای و آب
۳. ایجاد ترکیبات سمی اسید الکتیک، اسیدسیتریک، اسید بوتیریک در خاک
نقش خاک در کشت و بذر گیری سبزیجات :
به‌طورکلی خاکی برای رشد و پرورش سبزیجات مطلوب است که دارای مواد آلی و غذایی کافی، ساختمان مناسب، قدرت نفوذپذیری آب بالا و PH مناسب باشد.
نوع خاک مناسب برای سبزی‌کاری
بهترین نوع خاک برای سبزی‌کاری خاک لومی است. این خاک مخلوطی از ۴۰ درصد شن، ۴۰ درصد سیلت و ۲۰ درصد رس به همراه هوموس است.
در فصل زمستان به ویژه در زمانی که عامل زودرس بودن از عملکرد گیاه مهم‌تر است، خاک‌های سبک شنی – رسی برای تولید سبزیجات استفاده می‌شود؛ اما در فصل تابستان جهت نگهداری آب بیشتر در خاک، خاک‌های سنگین‌تر مانند خاک رس بهتر هست .
تاثیر نور در رشد سبزی ها :
اثرات نور در رشد گياه به عواملي مانند شدت، مدت و كيفيت نور بستگي دارد هر يك از عوامل فوق درصورت مساعد بودن ساير فاكتورها مي توانند در رشد سبزی مؤثر واقع شوند. شدت نور در فصول مختلف متفاوت است مثلاً در تابستان شدت آن بيش از زمستان مي باشد آزمايش نشان داده است كه ساخته شدن قند با وجود مساعد بودن ساير شرايط بستگي به ميزان شدت نور دارد شدت نور در تابستان گاهي بيش از اندازه اي است كه گياه احتياج دارد و ممكن است باعث آسيب رسيدن به گياه گردد. با استفاده از چادر و با رنگ نمودن شيشه گلخانه به رفع اين مشكل مي پردازند، در ماه هاي زمستان نور به اندازه كافي نبوده و مشكلاتي در رشد سبزی گلخانه اي پيش مي آيد.
محدوديتها و مشكلات موجود در تهيه و توليد سبزي عبارتند از:
بالا بودن درصد آب، كار زياد براي توليد و حمل و نقل، فساد سريع در حين حمل و نقل و ذخيره در انبار
نقش اسيديته خاك در سبزی کاری :
حساسيت سبزي هاي مختلف نسبت به pH فرق مي كند مثلاً هندوانه و سيب زميني به خاك اسيدي مقاومند در صورتي كه خربزه، كلم گل، چغندر و اسفناج به آن حساس مي باشند. PH يا اسيديته خاك روي مقدار مواد غذايي قابل استفاده گياه و مواد سمي موجود در خاك مؤثر بوده و در گسترش پاره اي از امراض نباتي نيز دخالت دارد.
نقش شوری خاک در سبزی کاری :
كثرت وجود تركيباتي چون سولفات، كلريد و كربنات در پاره اي نقاط باعث شوري خاک مي شود چنانچه موارد فوق با سديم تركيب شوند به رشد سبزی ها صدمه مي زنند و بخش عمدهاي از اين خسارت مربوط به عدم قدرت بذر يا ريشه در جذب مقدار كافي رطوبت از محلول غليظ خاك مي باشد.
تاثیر حاصلخيزي در رشد سبزی ها :
مواد آلي: مواد آلي خاك مي تواند از منابعي مانند كودهاي حيواني، باقيمانده هاي گياهي و كود سبز تامين گردد.
در سبزي كاري دادن كودهاي طبيعي مانند كود حيواني يا آلي ضروري است كود حيواني از مهمترين منابع تهيه مواد آلي بوده و باعث افزايش مواد غذايي خاك نيز مي گردد . مصرف اين نوع كود در ايران بسيار متداول مي باشد. از بين كودهاي حيواني كود گوسفندي كه مواد ازته آن براي سبزيجات مفيد است توصيه مي گردد هر چند ازت كود پرندگان از كودهاي ديگر بيشتر است ولي از نظر كميت استفاده از آن مقدور نيست و اگر مقداري در دسترس باشد براي جاليزكاري و سبزيكاري بسيار مفيد است.
كودهاي حيواني يا آلي، علاوه بر اينكه احتياجات گياه را از لحاظ مواد غذايي تا اندازهاي تأمين مي كنند خاك هاي زراعتي را از نقطه نظر خواص فيزيكي مانند نفوذپذيري خاك و برقراركردن تعادل ميزان آب و هوا و .. اصلاح مي نمايد كه اين اصلاح كمك مؤثري در ميزان رشد و نمو سبزيجات مي كند.
از کود سبز بیشتر بدانیم :
کود سبز به نوبه خود نقش مهمي را در بهبود و اصلاح خاك سبزيكاري ايفا مي كند بدين معني كه شاخ و برگ گياهان در خاك پوسيده شده و باعث افزايش هوموس خاك مي گردند اين هوموس علاوه براينكه باعث متصل شدن خاك هاي شني گشته، خاك هاي رسي را نفوذپذير كرده باعث سبكي آنها مي شود و از اين رو كود سبز در اصلاح خواص فيزيكي خاك مؤثر است. اين كود علاوه بر خواص فيزيكي فوق مقداري از ازت هوا را توسط باكتري هاي موجود در ريشه گياه (به ويژه در گياهان لگومينوز مثل باقلا، لوبيا، نخود،شنبليله و..) گرفته و باعث ازدياد مواد ازته خاك مي شود.
گياهاني كه بعنوان كود سبز كاشته مي شوند عبارتند از شنبليله كه كاشت آن در پاييز و موقع گل كردن و برگ دادن آن بهار است. ماشك گل خوشه اي در پاييز كشت شده و هنگام گل دادن آن بهار است. ماش نيز در تابستان كشت مي شود در پاييز گل مي دهد و از گاودانه و سنگنگ هم می توان به عنوان كاشت براي كود سبز استفاده نمود.
منبع اصلي تهيه مواد غذايي مورد نياز گياه را كود شيميايي تشكيل مي دهد. برخلاف كودهاي آلي مواد غذايي موجود در آن براي مدت طولاني قابل ذخيره در خاك نبوده و معمولا هنگام كاشت يا به صورت سرك به خاك افزوده مي شوند كود شيميايي بسته به احتياج گياه ممكن است به صورت كامل (ازت، فسفر، پتاس) مورد مصرف قرار گرفته و يا فقط شامل يك يا دو ماه اصلي باشد.
از آنجا كه ازت موجود در كودهاي ازته در خاك تثبيت نمي شود و شسته مي شود يك دوم تا يك سوم كود قبل از كاشت و در موقع تهيه زمين و بقيه به صورت سرك( Covering) به خاك اضافه ميشود. ازت تامين كننده رشد رويشي گياه است. فسفر براي متابوليسم سلولي و توليد بذر و ميوه عنصر اساسي است منابع عمده تهيه كودهاي فسفره سنگ ها و استخوان هاي حيوانات مي باشد. عنصر فسفر غيرمتحرك است و بايد ريشه در تماس با خاك حاوي فسفر قرار گيرد.
لازم به يادآوري است كمبود هريك از سه عنصر ازت،فسفر، پتاس در زمين تاثيرات منفي در رشد گياه مي گذارد.
عوامل محيطي مؤثر در رشد سبزي:
چنانچه ميدانيد عوامل محيطي در بسياري از اعمال حياتي گياه مانند جذب آب و مواد غذايي، فتوسنتز، تنفس، تعرق، رشد و انتقال مواد غذايي مؤثرند و عوامل محيطي مؤثر در پرورش سبزي عبارتند از:
1- حرارت :
حرارت يكي از فاكتورهاي مهم در پرورش سبزي ميباشد اگرچه احتياج سبزيجات به حرارت متفاوت است ولي حرارتهاي بالا و پايين كلاً باعث بروزاختلالاتي در شد و توليد آنها ميگردد. سبزيجات فصل گرم براي رشد و نمو خود احتياج به حرارت بيشتري دارند و حداقل گرماي لازم براي سبز شدن آنها حدود 16درجه سانتيگراد ميباشد. در صورتي كه سبزيجات فصل خنك مانند اسفناج در حرارتي معادل 4/5درجه سانتيگراد نيز رشد كمي را نشان مي دهند و حداقل درجه حرارت سبز شدن در اين سبزيجات نزديك به صفر درجه ميباشد. تعداد روزهاي مورد نياز جهت جوانه زدن بذر سبزيجات بستگي به درجه حرارت خاك داشته و با وجود حرارت مناسب اين مدت نيز كاهش پيدا ميكند و در شرايط نامناسب حرارتي بر تعداد روزهاي لازم براي جوانه زدن افزوده ميگردد.
چنانچه بذرها در عمق بيشتري كاشته شوند به علت سردي خاك و طي مسير طولانيتر زمان بيشتري طول ميكشد تا بذور سبز گردند. حرارت مناسب رشد هر گياه حرارت اُپتيمم آن گياه ناميده ميشود. در اين درجه حرارت عمل فتوسنتز به خوبي انجام گرفته و گياه حداكثر محصول را توليد مينمايد. به عبارت ديگر در اين حرارت ميزان فتوسنتر از كاشت تا برداشت مطلوب بوده و تنفس به طور عادي صورت گرفته و در نتيجه مقدار زيادي كربوهيدرات جهت رشد و نمو نبات ساخته ميشود.
البته اين اُپتيمم حرارتي در نباتات مختلف و مراحل رشد آنها يكسان نبوده و تغييرپذير ميباشد. در حرارتهاي بالا به علت سريع بودن عمل رشد قند ذخيره نشده به كلي به مصرف تنفس و رشد نبات ميرسد، اين افزايش رشد تا حد معيني ادامه داشته و در حرارتهاي 26/5-27/5درجه سانتيگراد رو به كاهش ميگذارد.
مثلاً سيب زميني در حرارتهاي بالا ( 27درجه سانتيگراد) قادر به ذخيره مواد غذايي نخواهدبود. تحت چنين حرارتي قندها در پي تنفس شاخ و برگ گياه مورد استفاده قرار گرفته و از طرفي ديگر انتقال مواد غذايي نيز متوقف ميگردد. بالابودن درجه حرارت بهنگام برداشت نخود و ذرت باعث كوتاه شدن دوره برداشت شده و در اثر كاهش قند و افزايش همي سلولز و نشاسته و نتيجتاً سفت شدن دانه كيفيت محصول پايين خواهدآمد. در حرارتهاي پايين تقسيم سلولي كاهش يافته و ميزان مصرف قند در نهايت پايين آمده و در نتيجه ذخيره بيشتر مواد قندي ميسر ميگردد. حرارتهاي پايين براي مدت چند هفته در اوايل دوره رشد ممكن است باعث به بذر نشستن نباتات دو ساله در اول سال شود و يا به عبارتي به يك ساله شدن اين محصولات بيانجامد، اين امر زيانهاي اقتصادي فراواني را در مورد سبزي هايي مانند كلم، كرفس، چغندر و پياز به بار ميآورد.
حرارت پايين روي سبزيجات اثرات متفاوتي دارد. مثلاً در مورد Parsnip (نوعي هويج) حرارت پايين (نزديك به يخبندان) سبب تبديل نشاسته موجود در آن به قند گشته و در نهايت بر كيفيت آن نيز افزوده ميگردد، در صورتي كه در سيب زميني سفيد وجود شرايط مشابه يعني سرماي نزديك به يخبندان باعث افزايش قند و كاهش ارزش اقتصادي غده آن ميشود. سبزيجات فصل گرم مانند خيار، كدو و گوجهفرنگي چنانچه قبل از رسيدن كامل در معرض حرارت پايين (-13 10درجه سانتيگراد) قرار گيرند، رسيدن محصول به تأخير افتاده و آسيب پذيري آنها پس از برداشت افزايش مييابد كه اين اثر را اصطلاحاً سرمازدگي گويند. حرارتهاي نامناسب (كم يا زياد) ممكن است در گرده افشاني و توليد ميوه اثر گذارد (حرارت نامناسب ميتواند عامل بازدارنده گرده افشاني در گوجه باشد و به همين سبب توليد ميوه در حرارت 21-29/5درجه سانتيگراد بهتر از حرارت 10يا 37/5درجه سانتيگراد انجام ميگيرد.) اين حالت در فلفل و ذرت شيرين نيز مشابه گوجه فرنگي ميباشد. رشد پاره اي از سبزيجات در اثر حرارت متفاوت (شب كمتر و روز بيشتر) افزايش پيدا ميكند. مثلاً گوجه فرنگي در مقابل تغييرات حرارتي (شب 17و روز 26درجه سانتيگراد) در مقابل يكساني حرارت شب و روز رشد بيشتري را نشان ميدهد. اين پديده را اصطلاحاً ترموپريوديسم گويند.
سيب زميني نيز از جمله سبزيجاتي است كه حرارت كم شب روي آن اثر گذاشته و باعث افزايش ذخيره مواد غذايي در غده آن ميگردد. برخي سبزيجات مانند نخود در اين مورد عكس العملي نشان نمي دهند. نظر به اثراتي كه حرارت روي رشد و توليد محصول سبزي دارد آگاهي سبزيكار از شرايط آب و هوايي منطقه كشت و دانستن تاريخهاي حساس آن محل (حدود اولين يخبندان پاييزه و آخرين يخبندان زمستان يا بهار) ضروري ميباشد. همچنين آگاهي از تاريخ كشتهاي مناسب حاصل ازتجربيات شخصي و يا سوال كردن از منابع مطلع ضروري به نظر ميرسد. البته تاريخ كشت صرفا بستگي به حرارت محيط نداشته بلكه عوامل ديگري مانند نوع واريته، نوع زمين، مقدار رطوبت و نوع توليد نيز در تعيين آن مؤثر ميباشند.
آب :
در مقايسه با ساير گياهان بخش زيادي از ساختمان سبزيجات را آب تشكيل ميدهد و همچنان كه ميدانيد وجود آب براي ساختهشدن ماده خشك حاصل از فتوسنتز، جذب مواد غذايي بهوسيله ريشه، حمل مواد غذايي به قسمتهاي مختلف گياه و فعل و انفعالات داخلي گياه ضروري است و قسمت اعظم آب جذب شده از طريق ريشه صرف تبخير ميگردد. ميزان تبخير در هواي گرم بيش از هواي سرد و در صورت وجود باد بيشتر بوده و در هواي مرطوب كمتر ميباشد. ناگفته نماند كه كليه آب موجود در خاك نمي تواند مورد استفاده گياه قرار گيرد و ميزان آب مورد استفاده نيز بستگي به نوع خاك و نوع گياه و حرارت و اكسيژن خاك دارد. جوانه زدن بذر سبزيجات مختلف در رطوبت هاي متفاوت خاك يكسان صورت نميگيرد.
منابع :
1-كاشت داشت و برداشت سبزي/مرضیه آنتیک - فاطمه دربیدی/1386
